SAM06 resized

lumny z punktu widzenia prawodawcy był i Oświęcim jest możliwe — do myślowego spełnienia i konsekwencji w skali masowej: modelu państwa totalnego w teorii Szigalewa. To Dostojowski dostrzegł pierwszy i doprawdy bez eufemizmów — nawet dzisiaj można to powiedzieć nie stosując żadnej, przyjętej ze względu na historyczny dystans taryfy ulgowej — prawdziwe niebezpieczeństwa pewnych idei, których przecież niepodobna obciążać odpowiedzialnością. Tyle że jeszcze przed ich narodzeniem był markiz de Sade, który stworzył idee po to, aby tak właśnie, co najmniej w teorii, je wcielać, inaczej tylko wartościując.

Dominacja nad jednostką aż do ostateczności, którą jest śmierć bezproblemowa dla wykonawcy, bowiem zadana przedmiotowi, instytucjonalnie utrwalone lubi w tym kierunku zmierzające (z przejściowym stadium ideologii) formy, które sprowadzając planowo do roli rzeczy masy ludzkie, zdolne są w skali masowej zło skrajne realizować — to problematyka w pewien sposób zwężona, szczególnie bliska punktowi wyjścia naszej refleksji. Z drugiej zaś strony patrząc, są to realne, z historii wyprowadzone diagnozy kryzysu wartości czy choćby stanu ich zagrożenia w istniejącej kulturze. Spośród wielu możliwych i wielu zrealizowanych dróg takiej refleksji, gdzie występuje zazwyczaj koncentracja na przejawach bardziej szczegółowych, co tworzy w sumie wielki, zróżnicowany wewnętrznie obszar, zróżnicowany niezależnie od założonej zgody w kwestii wyboru wartości — tutaj właśnie jesteśmy* najbliżej Borowskiego. Mówiąc jeszcze inaczej, tradycję myślową w sensie szerokim stanowić może całość literatury skoncentrowanej wokół problemu różnorakich form alienacji i reifikacji — rozumianych tak i w takim powiązaniu, jak dotychczas w tekście; natomiast tradycję w sensie węższym — te utwory, które wskazują na skrajne konsekwencje takiej postawy wobec człowieka, zwłaszcza gdy przybiera ona postać świadomej polityki stosowanej przez instytucje w stosunku do ludzkich zbiorowości.

Literackie diagnozy wyprzedziły w czasie historyczne spełnienie groźby. Dzisiaj mówimy o wizjach proroczych — to jednak zbyt łatwe wyjaśnienie. Przesłanki istniały; niektórzy potrafili wyciągnąć z nich konsekwencje, wzmocnić kontury, dopełnić brakujące miejsca, ująć w całość historycznego procesu — i efekt, będący wynikiem na poły gry wyobraźni, na poły przeżycia współczesnego sobie świata i realnego o nim myślenia, nie dorównał wprawdzie swym okrucieństwem temu, co się istotnie zdarzyło, ale też i daleki był od naiwnych złudzeń bezpieczeństwa. Można się było nawet odwołać do pewnych faktów, które niejako same w sobie stanowiły prototyp i zapowiedź hitlerow-skich.obozów. W większym nawet stopniu niż carska katorga — tradycyjny, tyrański model stosunku władzy do opozycji — była nim polityka kolonialna mocarstw zachodnich. I właśnie całość owej polityki, a zwłaszcza konkretne jej realizacje w dżunglach Afryki, Azji Południowej i Ameryki — a nie tylko obozy koncentracyjne, angielski wynalazek po wojnie burskiej,. Najgłębsze chyba wnioski, bezlitosne, bo wymierzone przeciw określonej kulturze w osobie czystego moralnie, niemal świętego w punkcie wyjścia jej misjonarza, a nie po prostu bandyty — wyciągnął Conrad w „Jądrze ciemności”. Wielkiej próbie czasu został poddany ten utwór. Wydawać by się mogło, że wobec przyszłych wydarzeń owo „jądro ciemności” sprzed półwiecza jest już tylko zabytkiem, że wyblakło niezmiernie i muzealne półki zdobić jedynie może. A jednak stało się inaczej. Choć nieuchronnie znaczy co innego, wobec przyszłości się sytuując, pozostaje dzieło Conrada błyskiem geniuszu, który przejrzał grozę niebezpieczeństwa.

247

246