SAM00 resized

wmąy jako kluczowy dla całej przyszłości. I właśnie typ owej refleksji, pytania stawiane własnej współ-deaności, teraz juz popularne, skłonić mogły w tym kierunku również i spojrzenie w przeszłość, znajdując grunt nad wyraz podatny. A więc szeroko pojmowana problematyka alienacji, zarówno w sensie stosunków między jednostką a stojącymi ponad nią całościami społeczno-państwowymi, instytucjami, które stanowią siłę wobec niej nadrzędną, wyemancypowaną spod kontroli, jak i reifikacji kontaktów międzyludzkich, zaniku związków osobowych itp. Cała ta niezmiernie rozległa problematyka, będąca w centrum zainteresowania dwudziestowiecznej literatury i w ogóle humanistyki, znalazła swój renesans w Polsce właśnie po roku 1956, a zwłaszcza w kilka lat później. Było to zarówno odpowiedzią na pytania przez samo życie postawione, jak i reakcją na upowszechnienie literatury podejmującej owe problemy, na przywrócenie kontaktów z kulturą zachodnią, wynikiem procesu odnowy marksizmu itd. — co tworzy węzeł nierozdzielnie spleciony. Proces ten objąć musiał również refleksję nad przeszłością i to właśnie nie w izolacji, lecz w ścisłym związku ze współczesnością. Na przykładzie wielu reprezentatywnych utworów wykazać można, jak charakterystyczne jest w naszej powojennej kulturze od roku 1956 to sprzężenie zwrotne między refleksją o teraźniejszości i przeszłości, jak wzajemnie z siebie wynikają i nie tracąc swoistych wymiarów uzupełniają się wnioskami. Nie tylko w literaturze (np. Różewicz, Konwicki), ale i w filmie — jednym ze szczególnie jaskrawych przykładów może być cała niemal „szkoła polska”, a zwłaszcza filmy Wajdy, Munka i .Konwickiego. Śmierć społecznej i politycznej mitologii epoki stalinowskiej wyzwoliła naturalną dążność do jak najszerszej, obejmującej wszelkie dziedziny „życia zbiorowego aktywności demitologizacyjnej i demistyfikują-

cej. Bezwzględne w poszukiwaniu odartej z pozorów prawdy spojrzenie tWÓTców objęło nie tylko teraźniejszość, ale również —^u -i :to może przede wszystkim — niedawną przeszłość i historię.- Nie tylko tereny przykryte samooszustwem ideologów i jawnym kłamstwem propagandy, lecz także mity > heroiczne, wyobrażenia, dzięki którym zbiorowa świadomość chroniła -się przed groźbą całkowitego obezwartościowania przeszłości narodu: Stąd tak silny nacisk położóny> na lata wojny i okupacji, stąd zwrot ku Borowskiemu, najbardziej skrajnemu przedstawicielowi owych demitologizaoyjnych tendencji. Zwrot, który nie ogranicza się, rzecz¹ jasna, do wąskich ram literatury obozowej..

•- Omawiany nurt „młodej literatury Obozowej” można więc traktować jako jeden z elementów ogólniejszego procesu; szczegółowe zbieżności zdają się potwierdzać taką hipotezę. W każdym zaś przypadku tutaj właśnie szukać można bodźców zmiany modelu', jaka się w tych utworach- dokonała.- I jest to chyba wyjaśnienie pełniejsze od tradycyjnego w takich przypadkach stwierdzenia, że oto pewna ■- grupa ludzi przeczytała pewne książki, .wracając : do wątków'• niesłusznie zagubionych.

- Zmiana perspektywy - spojrzenia ńa^: ■: okupacyjną i obozową przeszłość miała‘w haSzej świadomości społecznej charakter tylko-Cząstkowy,' była tylko pewnym jej zróżnicowaniem. Nie" można 'w- żadnym wypadku mówić o jakimś 'odwróceniu proporcji. Przesłanki warunkujące • -dominację literatury* ' martyrologicznej istniały zawsze, w^: każdym' momencie -'ód zakończenia wojny do dnia -dzisiejszego, *a dziś na*wet działają silniej niż kiedykolwiek, choć innćjńż Względy o tym decydują. I-zapewne długo jeszcżć, -niezależnie od tych względów, punkt widzenia- ofiary, probierń winy i odpowiedzialności' będzie podstawą ńB9zego stosunku do wydarzeń ostatnie j’ wojny'. Są' tó nia jpewno sprawy

239