r1

nowy czynnik. Mamy tu mianowicie kreski, którym oprócz kształtu pojętego linearnie wypada przypisać pewien kształt pojęty dwuwymiarowo. W tylnych liniach konturowych nóg konia na przykład znajdujemy kreski wymodelowane tak, żeby podkreślić zmieniający się relief bryły. Kontury torsu dorożkarza z kolei, zarysowane są nierówną, poszarpaną linią, która służy - nie bez pewnej analo-12 gii z drżącą kreską Poussina - nie tylko do pokazania kształtu przedstawianego przedmiotu, lecz zarazem do scharakteryzowania w pewien sposób jego powierzchni. Z tą charakterystyką kreski wiąże się też pewna istotna osobliwość rysunków pędzlem. Otóż w przeciwieństwie do innych omawianych technik rysunek pędzlem nie posługuje się w zasadzie obszarem zbudowanym z kresek, natomiast operuje plamą. Jeśli plamy, które znajdujemy w rysunkach ołówkiem czy węglem, będące efektem zagęszczenia kresek tworzących obszar, można traktować jako przypadek graniczny ob-

16    szaru (albo linii - jak w rysunku Wyczółkowskiego), to w rysunku pędzlem plama stanowi elementarną figurę graficzną na równi z linią i punktem, przy czym ze względu na stosunkowo dużą i zmienną szerokość kreski granice między tymi trzema figurami są płynne.

Żeby nie sprzeniewierzać się tradycji użycia terminu, należałoby jako rysunki rozpatrywać również 22 takie dzieła wykonane pędzlem, jak Stara kobieta z koszem na plecach Pierre-Alexandre'a Wille'a, operujące głównie plamami. Wypada jednak podkreślić, że zgodnie z przyjętym tu rozumieniem rysunku tego rodzaju utwory prezentują raczej malarski sposób przedstawiania, wymagający odmiennych kategorii analitycznych, co skłania do traktowania ich jako gatunku pośredniego.

_ Walor

3. Podczas gdy kreska piórkiem lub pędzlem tworzy plamę jednolitą pod względem jasności i faktury, w rysunkach ołówkiem, węglem, kredką lub sangwiną mamy do czynienia z kreskami zróżnicowanymi ze względu na te cechy. Łatwo zauważyć, że oba te parametry związane są z siłą nacisku, a więc mogą być interpretowane jako zespół cech określających charakterystykę dy-15 namiczną kreski. W rysunku Matejki taka interpretacja nasuwa się w przypadku licznych kresek wy-

17    znaczających linie. Natomiast w rysunku Fałata tego rodzaju zróżnicowanie kresek ma znaczenie przede wszystkim jako zróżnicowanie jasności, służy bowiem do odróżniania wyznaczanych przez nie obszarów. Ziarnistość kreski jest w każdym przypadku cechą towarzyszącą i naturalna faktura kreski ołówkiem (a także sangwiną czy węglem) jest mniej lub bardziej widoczna zależnie od siły kreślenia - i jasności kreski - ale nie ma, jak się zdaje, odrębnego znaczenia.

Funkcje ikoniczne zróżnicowania walorów są w obu rysunkach podobne: wskazuje ono światłocieniowe zróżnicowanie przedstawianych przez poszczególne linie lub obszary partii przedmiotów. W rysunku Wyczółkowskiego natomiast zróżnicowanie to ma sens ogólniejszy: służy do przeciwstawienia ciemniejszych i jaśniejszych przedmiotów (lub fragmentów przedmiotów) przedstawianych niezależnie od tego, czy ten stopień ciemności związany jest ze światłocieniem, czy też z barwą rzeczy przedstawianej. Na przykład różnice jasności poszczególnych części figury oracza na drugim planie pokazują zróżnicowanie (pod względem jasności) barw jego stroju, natomiast w rysunku wołów na pierwszym planie zróżnicowanie walorowe poszczególnych obszarów wskazuje, jak się zdaje, zarówno maść zwierząt, jak i światłocień.

W pewnym sensie opozycjami jasności operuje rysunek lawowany. Ponieważ jednak opozycje te przeciwstawiają różne elementy graficzne: tło, kreski i plamy, wydaje się uzasadnione te ostatnie

19.    ALBERT MARQUET Paryski dorożkarz

20.    GEORG KOLBE Klęczący akt kobiecy