ScanImage0009

22

ogólnofińskim. Ważnym elementem pogłębiającym zróżnicowanie językowi między tymi dwoma grupami ludności, był tryb życia. Fińskie zespoły Hani prowadziły życie osiadłe i opierały swą gospodarkę na uprawach ro nych i hodowli - Sabmowie pozostali traperskimi koczownikami, myśliwym i rybakami (E. Itkoncn, 1955, s. 35, 39—40; 1961, s. 101-103).

Badania nad lokalizacją ludów zachodniofińskich, w czasach nieoświe lonych przez źródła pisane, opierają się na kartograficznych ujęciach top< nimii i hydronimii. Najstarsze etnonimy Północy europejskiej zostały oc notowane w piśmiennictwie skandynawskim - XI w. i ruskim - XII \ Największe znaczenie mają runiczne zapisy nazw miejsc, do których dociera w swych wyprawach Wikingowie, głównie w XI w'., islandzkie notatki go graficzne i sagi z XII - XIV w. Wszystkie te informacje jednakże mają chi rakter przypadkowy, wyrywkowy i powstawały w zgodzie z zainteresow niami obcych, a nie Finów. Najcenniejsze są więc zespoły nazw wodnyc będących w użyciu w nowszych czasach i dzisiaj, gdyż stanowią zwarte ic kompleksy o metryce powstania w odległej przeszłości. Spotyka się dwa typ nazw - etnonimy czyli nazwy ludów i utworzone od nich określenia zicn poprzez dodanie do nich słowa - land, np. Liviand ziemia Liwów, Eistlan - ziemia Estów. W podobny sposób tworzono także imiona konkrctnyc. osób, np. Eistr - Est, Eistulfr - Estul. Drugi typ, to nazw^ geograficzne np Eysysla - wyspa Sarcmaa, Virland - południowe wybrzeże Zatoki Fińskie; Holmgardr - Nowogród, Ncvo - jezioro Ładoga, Aldcigiuborg - Ładogą Alaborg - Ołonicc.

Toponimy, związane ze słowem Home, występują na całym obszar* osadnictwa fińskiego (N. Valonen, 1980, s. 84-85), od Finlandii i Estonii pc Karelię i jezioro Onega. Dolicza się do nich także ruskie toponimy urobion. od tńowd ham, jem-, jam- (H. Kirkinen, 1963, s. 26-27). Podobny zresztą jes zasięg toponimów pochodzących od słowa Saame. Nazwy utworzone oc tego słowa, mogły być fińskimi lub lapońskimi, jeżeli za słuszny uzna się wywód „Hamc” i „Sabme” od tego samego ogólnofińskiego korzenia, czyi od słow^ra „saamaa”, znaczącego „ziemia” (E. Itkonen, 1980, s. 5-21). **6* niejszymi chronologicznie są nazw^ry terytorialne, urobione od słów „Suomi”, choć fakt, że spotyka się je po obu stronach Zatoki Fińskiej wyznacza metrykę ich powstania na czasy funkcjonowania języka ogólni fińskiego. Jak dotąd nic ma zgodności w poglądach językoznawców co dc czasów, kiedy nastąpił rozpad języka ogólnofińskiego na znane ze współczesnych wersji języki zachodniofińskie, takie jak fiński, estoński, karelski, li* ski, iżorski, wepski, wotski. Przypuszcza się, żc proces ten miał kilka etapów W czasie pierwszego, przypadającego na pierwsze wieki naszej ery, mogl? wykształcić się różnice dialektalne między mieszkańcami Półwyspu Fińskicgj a ludnością okupującą południowa brzegi Zatoki Fińskiej i prowadzić d< samodzielnego rozwoju języków: fińskiego, liwskiego i estońskiego. Eta| drugi, to proces powstawania plemion (ziem) zachodniofińskich, zarcjes* rowanych w źródłach pisanych, którego początki można odnieść do pieni szych wieków II tysiąclecia n.c. W każdym razie, podział języka ogólno-fińskiego miał miejsce po całkowitym oddzieleniu się od niego języka lapoń-skiego (Koivulchto, 1976, s. 12n).

W historiografii starożytnej i wczenośredniowicczncj nie rozróżniano tych dwóch ludów' i kiedy Tacyt (I w. n.e) pisał, żc „Fcnnowic wyróżniają się zdumiewającą dzikością i wstrętnym ubóstwem” (Tacyt, 1975, t. II, s. 290), to ponoć miał na myśli właśnie Lapończyków'. Ci zresztą byli mu całkowicie nieznani, gdyż po opisie ludów „swebskich”, wymienia tylko „Peucynów’, Wcnedów i Fcnnów” (Tacyt, 1957, s. 289), wykluczając możliwość zaliczenia tych ostatnich do ludów Germanii, a więc stawiając ich poza sferą zainteresowań Rzymu.

Tradycja nie odróżniania Lapończyków od Finów Zachodnich przez historyków, badaczy i podróżników przetrwała po wczesne średniowiecze. W germańskiej nomenklaturze skandynawskiej, kraj rozciągający się na północnych krańcach Półwyspu Skandynawskiego nosił miano Finmarkcn, zaś jego mieszkańcami byli Skrid-Finowic, czyli Lapończycy (G. Labuda, 1961, s. 84), północni sąsiedzi Finów Właściw7ch. Lapończycy z kolei swych południowych sąsiadów nazywali Kw^rcnami, obejmując tym mianem przede wszystkim Finów, lecz także Szwedów i Norwegów'. Stosunkowo wcześnie jednakże ograniczyli zasięg tej nazw7 do samych Finów mieszkających głównie nad Zatoką Botnicką, lecz także nad Zatoką Fińską. Kraj ich nazywano „Kainulaits”, „Kainu”, „Kwaner”, „Kainu-maa”, „Kainu-laiset”, co oznacza ziemię nizinną. To pojęcie przeciwstawiono nazwie „Hame-laiset”, rozumianej jako „ziemie wodne”. Obie krainy zamieszkiwali Finowie o zróżnicowanych dialektalnie więzach komunikatywnych.

Samo określenie ftmn-, fmn~, jest pochodzenia germańskiego i oznacza „piechura, wędrowca”, a więc człowieka, dla którego osiadły tryb życia nic był cechą charakterystyczną. Zresztą Finowie nigdy się sami tak nie nazywali. Ich nazwą własną jest słowo „Suomalainen”, co oznacza człowieka mówiącego po fińsku (suomi - język fiński). Słow^fo to wiąże się z nazwą plemienia (ziemi) Varsinais-Suomi, obejmującej w wiekach średnich południowo-zachodnią część Półwyspu Fińskiego (E. Kivikoski, 1961, tabl. 240).

Najstarsze centrum osadnicze ludności mówiącej językiem ogólnofińskim (po oddzieleniu Lapończyków), jest różnie lokowane. Najczęściej wskazywane są oba brzegi Zatoki Fińskiej i Ryskiej, choć także ziemie położone na południe i wschód od nich, z dala od morza (A. Hackman, 1905, s. 341 n). Obszar, na którym zostali zarejestrowani w wiekach średnich byłby przesunięty na północny zachód w stosunku do pierwotnego, co musiało się wiązać ze stopniowym wypychaniem ludności lapońskiej w głąb tajgi.

Język ogólnofiński, przez cały czas swego rozwoju, podlegał bardzo silnym wpływom zewnętrznym, prowadzącym do wewnętrznych przekształceń w zakresie słownictwa, składni gramatycznej i fonetyki. Znaczący udział w tych przekształceniach miały języki bałtyjskic, najsilniej zaznaczone