ScanImage061

126

pas działalności gospodarczej zarówno Finów jak i Bałtów, zaś ich siedziby znajdowały się w znacznym od niej oddaleniu. Z analizy treści kulturowych grodów, osiedli i cmentarzy rozlokowanych w pobliżu lewego brzegu środkowej Dźwiny wynika, że powstały one pod koniec I tysiąclecia nt, a więc w okresie formowania organizacji polityczno-terytorialnych Selów na obszarze ich penetracji osadniczej.

Bardziej złożona sytuacja demograficzna istniała na terytorium plemiennym bałtyjskioh Letgalów uformowanym na prawym brzegu zachodniej części środkowego dorzecza Dźwiny. Na grodach letgalskich Jersika, Asote. Dignaje, Mukukalns, Taniskalns i innych z pośród zbadanych obiektów, systemy obronne powstawały dopiero w X w. (E. Snorc, 1959, s. 224), Wprawdzie pojedyncze zabytki o metryce starszej znajdowane są w warstwach nasypowych wałów, co wskazuje, że były to obiekty już wcześniej zasiedlone, jednakże charakter warstw7 kulturowej nie pozwala na określenie funkcji i typów zabudowy wczesnych faz tych osiedli. Czas budów;, systemów obronnych grodów letgalskich był zbieżny z postulowaną metryką formowania letgalskich organizacji tcrytorialno-politycznych typu plemiennego. Jeszcze w XIV w. wchodzące w skład tego terytorium ziemie: Lielwarde, Aizkraukle, Koknese, Tolowa i Imera były zamieszkałe głównie przez ludność fińską, na co wskazują zarówno nazwy tych ziem, jak i całośc elementów kultury ich mieszkańców, obserwowana przez pryzmat źródeł archeologicznych (E. Mugurević, 1965, s. 15). Zapewne jednak na czele organizacji plemiennej stali bałtyjscy organizatorzy życia politycznego i gospodarczego, prowadzący politykę integracji ludności autochtonicznej z sadowiącymi się w ich sąsiedztwie Bałtami. Dalsze losy mieszkańców terytorium letgalskiego wskazują na uwieńczone powodzeniem procesy bałtyzacji (TJ. Zeid, 1977, s. 115).

Fińskie organizacje terytorialne odpowiadające pojęciu plemienia, powstające poza Półwyspem Fińskim, nie mają udokumentowanej źródłowo metryki powstania, choć w XII w. trafiły na karty kronik ruskich i sag skandynawskich

Zanotowany w XI w. w Kronice Nestora lud nazwany ,,Lib^ł’ (Ł.L. 1926, s. 4) jest identyfikowany z Liwami opisanymi w „Kronice Livonii z XIII w. pod mianem „Lyvoncs” lub „Liwen”. Zgodnie z tymi źródłami w XIII w. na pobrzezach Zatoki Ryskiej i jej zapleczu lądowym rozciągały się ziemie Finów, zorganizowane w osobne prowincje. Pojęcie prowincji nie miało oczywiście wiele wspólnego z organizacją polityczno-terytorialną typu plemiennego, która już wcześniej musiała ulec rozkładowi, jeżeli w ogóle istniała. Natomiast na pewno w XIII w. prowincje były terytorialnymi organizacjami politycznymi wspólnot osadniczych, niekoniecznie etnicznie jednorodnych. Oczywiście nie wiemy kiedy fińskich mieszkańców pobrzeży Zatoki Ryskiej zaczęto określać wspólnym mianem - Liwowie, choć sama nazwa objaśniana na gruncie języków fińskich w-skazujc, że było to miano również przez nich używane. Na podstawie zbieżności czasu upowszechniania nazw poszczególnych terytoriów osadniczych przypuszcza się, że ju-w IX w. baltyjscy mieszkańcy Półwyspu Kurskiego czyli Kurowie byli odróżniani przez Skandynawów od ich. północnych sąsiadów posługujących się językiem fińskim (B. Nerman, 1929, s. 15). Na podstawie badań język oznaw-czych ustalono, że fińscy mieszkańcy pobrzeży Zatoki Ryskiej posługiwali się językiem bardzo wyraźnie różniącym się od estońskiego wc wszystkich jego odmianach dialektycznych (A. Aristc, 1956, s. 11). Było to wystarczającym powodem by związać w jeden kompleks etniczny wszystkie wspólnoty terytorialne zanotowane na obszarze występowania liwskiej hydronimii i toponi-raii (ryc. 54).

W XIII w^r. przy ujściu Dźwiny i wzdłuż jej dolnego biegu przynajmniej do ujścia rzeki Aiviekste rozciągała się obszerna i bogata liwska prowincja Naddźwińska. Granicznym jej grodem od strony dzierżaw letgalskich było „castrum Ascrad”, identyfikowane z grodziskiem Aizkraukle, zbudowanym przy ujściu rzeki Astieri do Dźwiny (E. Brastinś, 1930, s. 37). Prowincja składała się z „ziem” i „okręgów'” o niejasnych powiązaniach wzajemnych i słabo czytelnej strukturze społeczno-politycznej (H. Moora, H. Ligi, 1969, s.49n). Wszystkie okręgi i ziemie w' tej prowincji opierały swe granice

0    brzegi Dźwiny, a więc ich mieszkańcy mieli udziały w kontroli i uczestnictwie funkcjonującego od kilku wieków' najważniejszego szlaku wymiany dalekosiężnej. Liczba zarejestrowanych śladów cmentarzysk, osiedli han-dlowo-rzcmicślniczych, grodów i skarbów wskazuje, żc ziemie te były gęściej zaludnione od sąsiednich. W obrębie prowincji naddźwińskiej gospodarczo i kulturowo dominowało terytorium Holme, obejmujące wyspy Dole

1    Martinsala oraz prawy brzeg Dźwiny w rejonie dziś. Salapils (A. Bielens-tein, 1892, s. 42-43). Na lewym brzegu Dźwiny podobną pozycję zajmowało terytorium mające sw^re centrum w Daugmale. Dalej wzdłuż Dźwiny rozlokowane ośrodki władzy politycznej i gospodarczej (Kivutkains, Klangu-kalns, Ikśkile, Lielvarde), wskazują na bardzo żywe uczestnictwo mieszkańców okręgów i ziem w wymianie dalekosiężnej i daleko posuniętym procesom rozwarstwienia społecznego.

0 strukturze społeczno-politycznej prowincji można z posiadanych źródeł pisanych i archeologicznych pośrednio wnosić, że w XIII w. niewiele pozostało już z dawnych, typowych dla X-XD wieku układów. Zapewne każdy gród stanowił centrum władzy nad okręgiem, z własnym przywódcą i drużyną zbrojną. Stosunki między przywódcami poszczególnych okręgów były prawdopodobnie podobne do panujących w ówczesnej Europie, zwłaszcza na Półwyspie Skandynawskim. Znaczna samodzielność polityczna przywódców okręgów prowadziła bądź do lokalnych konfliktów, bądź do zawierania doraźnych sojuszy przeciw wspólnemu wrogowi. Zapewne nie wykształciła się władza centralna całej prowincji z „księciem” na czele, gdyż porozumienia z opanowującymi te ziemie rycerzami Zakonu Krzyżowego były zawierane tylko z przywódcami okręgów. Podobnie sojusze z państwem nowogrodzkim lub przedstawicielami księstwa letgalskicgo zawierali owi naczelnicy ziem.