ScannedImage 11

monarchia Habsburgów nie zdołały zrealizować swoich ambicji, związanych ze stworzeniem kolejnego imperium światowego, obejmującego swym zasięgiem terytorium, na którym powstawała właśnie europejska gospodarka światowa. Klęska ich zamierzeń pomogła utorować drogę dla rozwoju globalnej gospodarki kapitalistycznej względnie niezależnej od skutków redystrybucyjnych działań jednego ośrodka politycznego. Mówiąc językiem Luhmanna, priorytety funkcjonalne systemu gospodarczego, który wykształcił się w wyniku dyferencjacji na wczesnym etapie powstawania nowoczesnego społeczeństwa europejskiego, wzięły górę nad priorytetami ustanowionego tam wcześniej hierarchicznego porządku społecznego. Z tego punktu widzenia zwycięstwo to było zwycięstwem funkcji nad stratyfikacją, a nie tylko funkcji gospodarczej nad funkcją polityczną. Jak pokazuje Wallerstein i wszyscy pozostali uczestnicy dyskusji nad globalizacją, wraz z rozwojem globalnego systemu gospodarczego kształtuje się system państw, najważniejszych instytucji globalnego już dziś systemu politycznego, działających w ramach gospodarki światowej, a nie przeciwko niej. Relacje między systemem gospodarczym a systemem politycznym obrazują zmianę znaczenia terytorialności w warunkach nowoczesności.

I Produkcja towarów na potrzeby gospodarki pieniężnej była bardzo skutecznym sposobem powiązania niemal wszystkich obszarów świata w jedną sieć komunikacyjną. Polityczny system państw jednocześnie wzmacnia i warunkuje tę jednorodność. Z jednej strony wszystkie ziemie na całym świecie znajdują się dzisiaj formalnie pod jurysdykcją tego czy innego państwa, tworząc ciągłość władzy politycznej, która wzmacnia władzę pieniądza. W globalnym społeczeństwie istnieje tylko jeden system polityczny, który pokrywa się z systemem gospodarczym. Potwierdza to także Wallersteinowski podział państw na centrum, peryferia i półperyferia. Z drugiej jednak strony, jak pokazuje Meyer w swojej krytyce Wallersteina, państwa używają także władzy politycznej, aby wpływać na funkcjonowanie gospodarki towarowej na swoich terytoriach. Jak powiada Meyer, kontrolują one konkurencyjne, ale terytorialnie ograniczone źródło tworzenia wartości.

W związku z tym nasuwają się dwa zasadnicze pytania. Dlaczego państwa mają swoje terytorialne granice, i na jakiej podstawie je wytyczono? Odpowiedzi na te pytania są oczywiście bardzo złożone. Dla naszych obecnych potrzeb wystarczą jednak ich uproszczone wersje⁴⁶. Na pierwsze z tak postawionych pytań Wallerstein odpowiada, że państwa są narzędziami w rękach rywalizujących ze sobą burżuazji, które nie są w stanie pozbyć się swoich konkurentów. Pogląd ten uznaje nowoczesną terytorialność za pochodną ekspansji gospodarki kapitalistycznej. Związek ten jest wprawdzie niepodważalny, ale analizy samego Wallersteina wskazują na niewystar-czalność takiej prostej redukcji. Walezjusze i Habsburgowie nie zdołali podporządkować powstającej europejskiej gospodarki światowej jednemu bytowi politycznemu nie tylko z powodu toczącej się między nimi rywalizacji politycznej, ale przede wszystkim dlatego, że aparat polityczny i administracyjny niezbędny do realizacji takiego zadania okazał się niewydolny i zbyt kosztowny. Powierzchowna kontrola polityczna, typowa dla tradycyjnych imperiów, okazała się niewystarczająca w kontekście coraz potężniejszej, funkcjonalnie zróżnicowanej gospodarki. Mówiąc językiem Luh-manna, rosnąca złożoność systemu gospodarczego wymagała podobnego wzrostu złożoności systemu politycznego⁴⁷. System polityczny przystosował się zatem do systemu gospodarczego, aby zachować swoją polityczną efektywność, wcześniej jednak musiał podzielić się na sąsiadujące ze sobą, ale całkowicie odrębne jednostki polityczne, które następnie stworzyły globalny system suwerennych państw.

Nawet jeśli uznamy, że o posiadaniu przez nowoczesne państwa granic terytorialnych decydują w pierwszym rzędzie względy wydajności administracyjnej, musimy jeszcze odpowiedzieć na drugą część postawionego wcześniej pytania. Dlaczego granice mają właśnie taki a nie inny kształt? Odpowiedzi na to pytanie potwierdzają tezę, że granice państwowe pełnią przede wszystkim funkcję polityczną.

Być może najbardziej uderzającą cechą współczesnych granic państwowych jest to, iż są one precyzyjne i stabilne, a mimo to bardzo często

⁴⁶    Obszerniejsze i bardziej szczegółowe analizy zob. np. Bendix, 1977; Elias, 1982; Giddens, 1987; Tilly, 1975; Wallerstein, 1974a.

⁴⁷    Nie chcę przez to powiedzieć, że rozwój gospodarczy był przyczyną rozwoju politycznego. W rzeczywistości początki funkcjonalnie zróżnicowanego systemu politycznego w średniowiecznym społeczeństwie europejskim prawdopodobnie poprzedziły powstanie kapitalizmu, zaś ich motorem napędowym były raczej przemiany w Kościele, a nie w gospodarce. Zob. Chirot, 1986: 11 i nn.; Giddens, 1987: 83 i nn.; Poggi, 1978.

95