ScannedImage 12

Dla większej przejrzystości dobrze jest uprowadzić rozróżnienie pomięli/'.- religiami. stanowiącymi części pewnych całości społecznych (Izw. relicie narodowe) a religiami. które nie s;| związane z jakaś jedna grupa społeczna (Izw. rclipie uniwersalne). l’(Hlzial powyższy stanowi myśl przewodnia socjologii religii (I. Menscliinga^. Mniej tcologi/.ując. można mówić Iii o istnieniu, z jednej strony, „religii zorganizowanej” {organize.d religion), z drugiej zaś stiony o „religii rozproszonej” (dijfiiscd religion)-'⁷. Najczystsza formę religii uniwersalnych przedstawiają sobą, jako zjawiska najstarsze, buddyzm i chrześcijaństwo; ponadto zaliczyć lu można cały szereg związanych z. nimi historycznie religii. które w niniejszym kontekście nas nie interesują. Wyodrębnienie religii uniwersalnych i narodowych ma dla problemu stosunku religii i panowania znaczenie o tyle szczególne, że w przypadku religii uniwersalnych ugruntowaniu ulega typ lojalności nie zawsze identyczny z lojalności;! względem zorganizowanej w państwo grupy społecznej, w czym tkwi zalążek potencjalnych konfliktów.

Ale także we wszystkich innych przypadkach, w których nie dochodzi do wykształcenia się religii uniwersalnych (a dotyczy to większości społeczeństw), instytucjonalizacja panowania w formie państwa sprawia, że społeczna funkcja religii osiąga nowy poziom, funkcję osiągania celów ogólnospołecznych (zwalczanie dewiacji, kontakty z innymi społeczeństwami) wypełnia system polityczny, religia zaś, jak już wspomniano, pełni przede wszystkim funkcję legitymizującą, przez (o, że proponuje nickwestiunowalne „uzasadnienia" arbitralnego układu społecznych działań. Ponieważ państwowa organizacja społeczeństwa rozgranicza na stale funkcje polityczne i stwarza pewną liczbę urzędów, których zadaniem jest właśnie wypełnianie owych funkcji, przeto społeczeństwo musi ulec gruntownej reorganizacji. Najwyraźniej widać to w dziedzinie ekonomii, w gromadzeniu wartości dodatkowej i w redystrybucji dóbr / usługami włącznie. Innymi słowy, przymusowy charakter relacji społecznych staje się bezpośrednio dostrzegalny, co zmusza rządzących do poszukiwania uprawomocnień. To z kolei bezpośrednio oddziałuje na system

Ci. Mc.nsclung. Soziologie tier Religion, 1947. s. 98 oraz tegoż. Soziologic i/er grofien Religionen, 1966, s. 17.

’D. M. Yi nger, The Scientific. Sltuly of Religion, 1970. s. 259; C. K. Yang. Religion in Chinese Soriely. 1961.

X2

religijny. Prędzej czy później len osiami musi w jakiś sposób zostać powiązany z. systemem politycznym. Wzory owych powiązań są przy tym zależne zarówno od zakresu penetracji społeczeństwa przez struktury państwa, jak i od stopnia zorganizowania systemu religijnego.

Zacznijmy (xl drugiej kwestii. Można przyjąć jako pewnik, że w święcie stosunków przedpaństwowych funkcje religijne scedowane były na przedstawicieli społeczności, pełniących role o charakterze magicznym i ekstatycznym.

Kapłaństwo w całkowicie wykształconej postaci pojawiło się stosunkowo późno — chociażby w obszarze celtyckim, jeśli zaufać spostrzeżeniom Cezara. Miejsca kultu nie zyskiwały znaczenia większego niż lokalne i stanowiły w większości rrzlzaj „przedsiębiorstwa rodzinnego”, opartego na zasadzie dziedziczenia. W Grecji stosunki te przetrwały po części nawet w warunkach organizacji państwowej¹.

Tego rodzaju przedpaństwowo zorganizowana religia zostaje zintegrowana z państwowym systemem przede wszystkim w ten sposób, że właściwy jej kult zaczyna być organizowany przez instancje polityczne, co oznacza wciągnięcie funkcjonariuszy kultowych w stosunek zależności od panujących, zaś najprostszym sposobem do tego wiodącym okazuje się subwencjonowanie kultu. Najbardziej konsekwenma jest przy tym monopolizacja miejsca kultu, które z reguły jest jednocześnie obszarem usytuowania pałacu. Historycznie proces ów daje się wyśledzić w początkowym okresie monopolizacji kultu w Jerozolimie w epoce Dawida i Salomona, kiedy to równocześnie została ustanowiona nowa dynastia kapłańska³⁹. W tak radykalnej formie asymilacja kultu przez instancje państwowe daje się jednak bardzo rzadko obserwować. Niemniej tendencje takie istniały także w innych społeczeństwach. Za najistotniejszy czynnik dynamizujący ów proces rozwojowy można w pierwszej kolejności uznać przejęcie redystrybucji dóbr przez państwo. W najwyższym stopniu wątpliwa jest zatem często wyrażana hipoteza, jakoby zalążka władzy państwowej należało upatrywać

83

1

W. Burkert, Griechischr Religion. w: Die Religionen derMensr.hheit, t. 15, 1977; I.. Sabourin, Priesllwod. A Coni[>aralive Siudy, 1973, ss. 35 i nast.

79|\>r. U. Rinpgrcn. hraelitischeReligion, 1982; H. II. Rowley, Worship in Ancien! Isrocl, 1967.