ScannedImage 13

74 Religie Bliskiego Wschodu

sty asyryjskie z XII w. p.n.e., wskazując, iż ludy te przybyły z pustyni syryjsko-arab-skiej. Od XII w. p.n.e. Aramejczycy osiedlają się też na wschód od Jordanu (w górnym biegu rzeki Jabbok) i tworzą państwo Airnnon (ze stolicą w Ribbat), prowadzące częste wojny z Izraelem (od czasów Saula i Dawida do Jotama). Także na terenach Syrii pojawiają się wówczas liczne państwa aramejskie, np. Hamat, Damaszek, Sobą, Sam’al (Zincirli) i Arpad. Choć nigdy nie doszło do ich zjednoczenia, stanowiły one - jako koalicja - pokaźną siłę militarną. Dlatego narażone były na częste najazdy asyryjskie, już od czasów Tiglatpilezara I (1115-1077). Czołową rolę odgrywał Hamat, a potem Ibe/Damaszek (za panowania Ben Hadada II i Hazaela), który przejściowo (druga połowa IX w. p.n.e.) podporządkował sobie Izrael, a w VIII w. p.n.e. utworzył państwo Aram. Niezależność polityczna państewek aramejskich (wraz z Ammonem) oraz ich rola kończą się w latach 732-720 p.n.e. Był to wynik klęski poniesionej w wojnie z królem Asyrii Tiglatpilezarem III i zdobyciem Damaszku (732 r.) oraz zwycięstwa Sargona II pod Karkar (720 r.). Jednak w drugiej połowie I tys. p.n.e. język aramejski był wciąż powszechnie używany na całym Bliskim Wschodzie (m.in. występuje w biblijnej Księdze Daniela) - aż do VII w. n.e.

Informacji o Aramejczykach dostarczają roczniki asyryjskie i inskrypcje władców Hamat, Sam’al i Arpad. Podstawowe źródła dla poznania religii Aramejczyków to Biblia, Historia fenicka (fenicki mit o stworzeniu świata) Filona z Byblos, teksty z Ugarit, traktat Lukiana De dea Syria, wykopaliska (świątynie, inskrypcje), archiwa dyplomatyczne z Tell el-Amama (listy książąt syryjskich z pierwszej połowy XIV w. p.n.e.).

GRUPA KANANEJSKO-FENICKA

DOKTRYNA

Teologia

Najstarsze informacje o bogach zachodniosemickich pochodzą z Ebli (na pd.--zach. od Aleppo), gdzie w latach 1974-76 odkopano archiwa i biblioteki z XXIV--XXIII w. p.n.e. Na podstawie list ofiar oraz imion teoforycznych ustalono, że do najważniejszych bogów należeli wówczas: Dagan (bóg zboża), Haddu/Addu (bóg burzy), bogini-Słońce, Raśap (ReSef), AStar (gwiazda poranna), Kamiś, Kura oraz bóg noszący tytuł „Pan”¹²⁵. Niektórzy z tych bogów posiadali w Ebli własne świątynie, a w nich duże antropomorficzne posągi. Z tabliczek klinowych znalezionych w syryjskim mieście Emar (między Karkemisz i Mari) wynika, iż mieszkający tam Semici posiadali panteon obejmujący 70 bogów, a na jego czele stali Ninurta, IShara, Dagan i Adad. Najwięcej informacji o bogach kananejskich i fenickich dostarczają nam późniejsze o około 1000 lat od znalezisk w Ebli teksty z Ugarit¹²⁶. Odkryto tam wiele ^{1 2 3} poematów o bogach, a zwłaszcza cykl dotyczący Ba‘ala i jego siostry-małżonki, Anat. Z tekstów tych wynika, że istniał w miarę jednolity kananejsko-syryjski panteon, choć w poszczególnych miastach-państwach widać też pewne odrębności, a bóstwa często czczono pod różnymi imionami. Podstawowe podobieństwo polegało na istnieniu wspólnego wyobrażenia o kosmicznym bogu-stworzycielu (El i jego małżonka Aszi-rat) oraz o dominacji boga opadów atmosferycznych i dawcy życia (Ba‘al).

Panteon kananejski. W bibliotece kapłana ugąryckiego znaleziono spis, który zawierał pierwotnie co najmniej 60 imion miejscowych bogów¹”, a obecnie znamy ponad 70 bóstw kananejskich. Kilka z nich, Adad, El, Dagan i ReSef/RaSap, to bogowie znani z tekstów z Ebli. Był to więc panteon bogaty i zróżnicowany. Bogowie ci mieli charakter antropomorficzny, byli mniej poważni niż w Mezopotamii, a często nawet śmieszni. Lubili uczty, podczas których spożywali tłuste mięso, pili sporo wina i słuchali muzyki. Widać też słabo zaznaczoną indywidualność bóstw, pomieszanie ich funkcji i atrybutów, zwłaszcza w przypadku bogiń. Jest to z pewnością wynik rozczłonkowania politycznego. W różnych „listach bogów” (w tekstach używano określenia „zgromadzenie bogów”), sporządzonych w języku ugaryckim i akadyj-skim, bóstwa wymieniane są w pewnym porządku, co świadczy o istnieniu wśród nich hierarchii.

Najważniejsi bogowie to stary El i młody Ba‘al. Ich imiona można też w językach semickich używać w znaczeniu ogólnym, na określenie „boga” lub „pana”^{4 5}. Obok nich na czele wspomnianych list wymieniani są: Dagan, KoSarot (bogini porodu), Jarich⁶ (bóg Księżyca), Aśtar (bóg wojny), Asztart, Anat, Arsaj (bogini podziemi), Szapasz (bogini-Słońce) i Jam (morze). Bóstwa te określane są łącznie jako „zgromadzenie bogów”, któremu przewodniczył El. W zgromadzeniu tym wyodrębnia się dwa kręgi: jeden skoncentrowany wokół Ela i jego małżonki Aszirat (na następcę tronu przewidziany jest ich syn, Jam), drugi zaś - wokół Ba‘ala (najczęściej uznawanego za syna Dagana). Stąd właśnie bierze się późniejszy konflikt między Ba‘alem i Jamem oraz Elem (być może, był to wyraz rywalizacji dwóch kultów)⁷.

El (ugaryckie ’i7) znany jest z Biblii i tekstów z Ugarit. To najwyższy bóg, stwórca, król i sędzia, strażnik porządku kosmicznego i politycznego, a także stary bóg mądrości. Wiedział on wszystko i potrafił wyjaśniać sny. Jego imię pierwotnie znaczyło „przodujący”. W tekstach z XIV w. p.n.e. występuje jako król (mik) bogów i mąż bogini Aszirat (Aszery), z którą spłodził innych bogów. Nazywano go „Bykiem kleru” i prawdopodobnie przedstawiano pod postacią byka (jako symbol sił rozrodczych), a także wyobrażano go jako brodatego mężczyznę w długiej szacie z tiarą i rogami na głowie, bądź jako siwego starca z brodą. Przewodził on zgromadzeniu bogów. W tekstach z Ugarit spotykamy opowieść o tym, jak El urządził ucztę dla swych siedemdziesięciu synów. Zachęcał ich do jedzenia i picia i sam też pił na umór. El to bóg łagodny i dobrotliwy, raczej pasywny, i z czasem ustępuje młodemu i bardzo

1

S. Cinal, Bogowie starożytnej Ebli, „Nomos. Kwartalnik Religioznawczy” 1999, (26/27).

2

Religię ugarycką traktuje się jako „typowy przykład religii kananejskiej w drugim tysiącleciu p.n.e.”

3

(W. Tyloch, Odkrycia w Ugarit a Stary Testament, Warszawa 1980, s. 77).

4

G.R. Driver, Canaanite Myths and Legends, Edinburgh 1956; J.C. de Moor, The Semilic Pantheon of Ugarit, „Ugarit Forschungen” 2 (1970); S.H. Hooke, Middle Eastem Mythology, Penguin Books 1985.

5

¹²¹ G.R. Driver, J.C.L. Gibson, Canaanite Myths and Legends, Edinburg 1976.

6

Czczono go w Ugarit oraz wśród Amorytów.

7

¹⁵⁰ U. Oldenburg, The Conflict Between El andBa‘al in Canaanite Religion, Leiden 1969, s. 143 n.