ScannedImage 18

84 Religie Bliskiego Wschodu

do wody w basenie. Za przyjęte uważano te, które utonęły, a za odrzucone, jeśli utrzymywały się na powierzchni. W Fenicji ofiary z ludzi zazwyczaj miały charakter fundacyjny, a składano je z okazji rozpoczęcia jakiejś budowli (świątyni, domu) lub założenia nowej osady. Zabijano wówczas niemowlę, a jego zwłoki umieszczano w amforze i zamurowywano w fundamentach. Ofiara, podczas której dzieci palono żywcem, nazywała się molk. Istnienie ofiar ludzkich (dzieci i dorosłych) potwierdzają teksty starożytne (z Ugarit, Biblia) i wykopaliska (Ugarit, Gezer, Lachisz).

Z licznych inskrypcji władców fenickich dowiadujemy się, iż bardzo ważną czynnością kultową była modlitwa. Najczęściej kierowano ją do głównych bóstw opiekuńczych danego miasta. Na przykład, królowie Byblos (Jehimilk, Abibaal, Elibaal, Szipitbaal, Jehaumilk) prosili boginię Baalat o długie lata życia i panowania. W inskrypcji pierwszego z tych władców czytamy: „niech przedłużą Ba‘al Szamin i Baalat z Byblosu i zgromadzenie świętych bogów z Byblos dni Jehimilka i jego lata na Byblos”¹. Natomiast z inskrypcji ostatniego z nich (V w. p.n.e.) wynika, iż bogini wysłuchała jego próśb i „uczyniła mu dobrze”. Dlatego Jehaumilk wzniósł jej ołtarz z brązu, złotą bramę oraz portyk i prosił dodatkowo, aby „dała mu łaskę w oczach bogów i w oczach ludu”.

Niestety, z inskrypcji tych możemy poznać tylko modlitwy władców. Do tekstów modlitwy powszechnej należy zapewne modlitwa mieszkańców Ugarit, zapisana z okazji ataku jakiegoś wroga: „O Ba‘alu, odrzuć wroga daleko od naszych bram, mocarza daleko od naszych murów. Ofiarujemy ci nasze trzody, o Ba‘alu, poświęcimy ci nasze woły, wypełnimy to z pewnością, Ba‘alu; (...) święta tobie, Ba‘alu, ofiarujemy; do twojej świątyni, o Ba‘alu, wejdziemy”. Natomiast z krótkiej inskrypcji z Amrit (VI/V w. p.n.e.) dowiadujemy się, iż ofiarodawca poświęcił stelę bogu Szadrapie, „bowiem wysłuchał głosu jego słów”. Nie wiemy jednak, o co modlił się ów człowiek.

Już we wspomnianych tekstach z Ebli mamy informacje, iż wysoki urzędnik, Ibbi--Zikir, wprowadził tam oficjalny kalendarz kultowy i ustanowił sześć świąt. Na przykład w pierwszym miesiącu miał swoje święto Dagan, w trzecim Hadda, a w dwunastym Kamil W Ugarit najważniejsze było święto nowego roku, obchodzone w okresie jesiennego zrównania dnia i nocy (kończyło się wówczas suche i gorące lato, a zaczynała pora jesiennych opadów). Trwało ono około pół miesiąca, a w jego trakcie być może recytowano mity o Ba‘alu. Uroczyście celebrowano też nów i pełnię pierwszego miesiąca roku. Święta nowiu trwały 7 dni, a na jego zakończenie udzielano wyroczni.

Najbardziej popularnym świętem fenickim były uroczystości ku czci Adonisa. Miały one charakter żałobny: odtwarzano wówczas pogrzeb boga oraz składano ofiary i urządzano uczty, tak jak to czyniono zawsze po śmierci. Był to więc typowy dla Bliskiego Wschodu dramat sakralny, związany z kultem zmarłych. Na święto to przybywali do sanktuarium w Afka mieszkańcy Byblos oraz innych miejscowości. Być może, termin jego obchodzenia powiązany był z okresowym, powtarzającym się co roku o tej samej porze, zjawiskiem zabarwiania się rzeki Adonis na kolor czerwony, co dla mieszkańców Byblos było zapowiedzią zranienia Adonisa oraz nadejścia okresu żałoby (Lukian, De dea Syria, 8). Z okazji wielkich uroczystości religijnych posą-

gi bogów przynoszono do pałacu króla. W Tyrze obchodzono święto przebudzenia Melkarta (prawdopodobnie na początku wiosny). W mieście Emar najlepiej poświadczone jest noworoczne święto zukru na cześć Dagana. Składano wówczas w ofierze, w ciągu siedmioletniego cyklu uroczystości, 700 jagniąt, 50 krów i 12 cieląt². Zaś w mieście Śatappu na cześć Dagana obchodzono czterodniowe święto kizzu.

Ważną rolę odgrywała też magia, zwłaszcza chroniąca przed demonami. W Ugarit, w domu jednego z kapłanów, znaleziono „podręczniki” na temat wróżenia z wnętrzności ofiarnych zwierząt. Były to gliniane modele wątroby i płuc zaopatrzone w wyjaśnienia w piśmie klinowym. Natomiast już od XVIII w. p.n.e. słynna była (także poza granicami Syrii) wyrocznia Adada w Halab (stolica państwa Jamchad). W Fenicji szczególnie rozwinięte było wróżenie z lotu i zachowania się ptaków (or-nitomancja).

Z kultami płodności powiązana była sakralna prostytucja, która w Syrii, Palestynie i Fenicji przyjęła szczególnie rozbudowaną formę. Rytuałowi temu przypisywano moc magiczną, a brały w nim udział specjalne niewolnice (hierodule). O tego typu praktykach dowiadujemy się także z Biblii: prorok Ozeasz zarzuca kapłanom z sanktuarium w Bethel (Izrael) uczestniczenie w obrzędach seksualnych kultów kananej-skich (Księga Ozeasza, 4, 10-11).

ORGANIZACJA

Cześć bogom oddawano w świątyniach lub pod gołym niebem, np. na wzgórzach, w kamiennych kręgach i pod świętymi drzewami. Sanktuaria otwarte (pod gołym niebem), wspominane w Biblii jako „wyżyny” (bamot), to ogrodzony teren - najczęściej usytuowany na wzniesieniach - posiadający ołtarz, kamienne stele wotywne i słupy, źródło, często także święte drzewo lub gaj. Tego typu święty okrąg znaleziono w Hazor (Galilea). Zapewne także stare sanktuarium w Bethel (znane już w czasach Abrahama i Jakuba), wyposażone przez króla Izraela, Jeroboama, w statuę złotego cielca, należało do tego właśnie typu³. Z racji wielkiej roli ofiary u Semitów, szczególną wagę przywiązywano do ołtarzy, na których te ofiary składano. Już Noe miał -po wyjściu z arki - zbudować ołtarz (Księga Rodzaju, 8,20). Także Kain i Abel składali ofiary zapewne na ołtarzu, a Abraham po przyjściu do Sychem „zbudował ołtarz dla Jahwe” (tamże, 12,7). Ołtarz taki, podobnie jak u innych ludów starożytnego Bliskiego Wschodu, wznoszono z ziemi i kamieni lub surowej cegły (np. ołtarze z Mari).

W Fenicji także spotykamy proste sanktuaria: na otoczonym murem terenie ustawiano wykute z jednego bloku kamienne kapliczki, posiadające płytką niszę dla steli kultowej lub kamiennego tronu z betylem, stanowiącym wyobrażenie bóstwa. Natomiast świątynia to otoczona murem przestrzeń, z małym (początkowo) budynkiem oraz betylem, przed którym stał ołtarz. Z czasem zaczęto budować świątynie o charakterze trójdzielnym: dziedziniec, pomieszczenie zewnętrzne (przedsionek) i wewnętrz-

1

^1M H. Donner, W. ROllig, dz. cyt., nr 4.

2

   V. Haas, Geschichte der hethitischen Religion, Lciden-New York-Kdln 1994, s. 571 n.

3

   Wspomniany król powołał dla niego kóhane habbamót czyli kananejskich „kapłanów wyżyn” (/ Księga Królewska, 12, 32).