88962 ScannedImage 20

88 Religie Bliskiego Wschodu

DOKTRYNA

Panteon kartagiński był podobny do fenickiego. Ze znalezionych na inskrypcjach kartagińskich imion teoforycznych - Abdeszmun (Sługa Eszmuna), Eszmunjation (Eszmun dał), Szafatbaal (Baal osądził), Batbaal (Córka Baala), Amatbaal (Służebnica Baala), Ariszatbaal (Ukochana Baala), Abdmelkart (Sługa Melkarta), Melkartsza-ma (Melkart wysłuchał), Himilk (Brat Milka)¹ - poznajemy, których bogów tu czczono. Spotykamy też typową fenicką triadę. W słynnej przysiędze Hannibala z okazji zawarcia traktatu w 215 r. p.n.e. wspomniany wódz powołuje na świadków trójcę kartagińską. Niestety, Polibiusz przytacza ich greckie odpowiedniki: Zeusa, Herę i Apollona (Polibiusz, VII9,2-3). Najprawdopodobniej chodzi tu o Baala Ham-mona, Tanit i Reszefa.

Najstarsze teksty kartagińskie wymieniają tylko jednego boga, Baala, którego przedstawiano w postaci kamiennego słupa. Dopiero z czasem na pierwszym miejscu pojawia się Tanit (z epitetem Pene Baal, czyli „twarz Baala”) oraz towarzyszący jej Baal Hammon. Świadczy to o ewolucji wierzeń religijnych, a także o wpływach obcych kultur. Starożytni autorzy² często wspominaj ą o Ammonium, świątyni-wyrocz-ni Ammona usytuowanej w oazie Siwa na pograniczu egipsko-libijskim. Wyrocznia ta musiała być znana w całym świecie starożytnym, skoro zasięgał tam porady król Ly-dii, Krezus (Herodot, 146). Nic więc dziwnego, że kult Amona promieniował stamtąd na okoliczne terytoria. Na wybrzeżu Zatoki Syrty była miejscowość Ammonos, a do dziś jedno ze wzgórz na południe od Benghazi nazywa się Tell Amun³. Nie byłoby więc niczym dziwnym, gdyby wieść o Amonie i Ammonium - za pośrednictwem Libijczykow i Berberów - dotarła do Kartaginy, dając w rezultacie przydomek fenic-kiemu Baalowi w postaci Hammon. Poza tym, z racji bliskiego sąsiedztwa oraz częstych kontaktów (np. handlowych), wzajemne wpływy kultury kartagińskiej i berbe-ryjskiej były nieuniknione. Bóstwa kartagińskie - Baal, Melkart i Asztarte - prawdopodobnie czcili też Berberowie. A z kolei Tanit⁴ mogła zostać zapożyczona przez Kartagińczyków od Berberów⁵.

Istnieje też możliwość, iż w Kartaginie przeprowadzono jakąś reformę religijną. Tanit⁶, występująca jako Tanit Pene Baal, pojawia się od V w. p.n.e. i od tej pory często jest wymieniana, wraz z Baal Hammon⁷, w inskrypcjach. Bóstwa te tworzą stałą parę, spotykaną także poza samą Kartaginą, np. na Sardynii⁸. Jest to najpoważniejsza różnica w stosunku do panteonu fenickiego, ponieważ Tanit to imię występujące na Bliskim Wschodzie bardzo rzadko. Towarzyszące jej wizerunkom symbole -gołąb i owoc granatu - oraz dodawany do imienia epitet „matka” świadczą, iż była boginią płodności. Z licznych inskrypcji kartagińskich wynika, iż była boginią Księżyca. Z kolei Rzymianie utożsamiali Tanit z Ceres (a więc związaną z rolnictwem i zbiorami) oraz z Juno Caelestis (czyli Niebiańską) i dodawali jej tytuł pollicitatrix pluviarum (obiecująca deszcz). Jeśli to utożsamienie było prawidłowe, to pojawia się dodatkowa wątpliwość, czy bogini tego typu mogła wejść do panteonu (i to na czołowe miejsce) Kartagińczyków, którzy byli przede wszystkim kupcami i żeglarzami. Na odkrytym w Kartaginie w 1902 r. sarkofagu widać kobietę, którą oplatają wielkie skrzydła sępa⁹. Otóż sęp był świętym zwierzęciem egipskiej bogini Mut (żona Amo-na), czczonej zwłaszcza w Tebach. Z czasem sęp stał się w Egipcie symbolem pierwiastka żeńskiego, jako przeciwieństwo skarabeusza (pierwiastek męski)¹⁰.

O dominującej pozycji Tanit w panteonie może świadczyć fakt, iż pierwsze monety kartagińskie, które wybito na Sycylii pod koniec V w. p.n.e. posiadały na awer-sie jej głowę. Być może, była ona kartagińskim odpowiednikiem Asztarte. Wyobrażano ją symbolicznie przy pomocy tzw. znakuTanit-jest to betyl, trójkąt, półksiężyc, dysk słoneczny (czasem przedzielony na pół) oraz postać kobieca ze wzniesionymi rękami¹¹.

Obok tej pary szczególnie popularny był też Melkart¹² i Eszmun, posiadający w Kartaginie swoje świątynie, oraz Reszef. Świątynia Eszmuna znajdowała się na akropolu i była najpiękniejszą i najbogatszą świątynią miasta. Niestety, nie zachowały się wizerunki tych bogów. Popularne kartagińskie imiona teoforyczne - Himilk, Himilkon, Hamilkar, Bomilkar - zawierają znany już z Ugarit i Byblos rdzeń „milk”. Można więc wnioskować, że chodzi tu o któregoś z bogów kananejskich, którego imię utworzono od wyrazu melek (król): Melkart, Milkom (bóg Ammonitów), Mil-kasztart lub po prostu Milk.

Kartagińskie koncepcje antropologiczne i kosmologiczne były z pewnością takie same jak w Fenicji. Zmarłych grzebano tu w ziemi, rzadziej palono. Kremacje stosowano głównie w przypadku ofiar dziecięcych. Dary składane w grobach, zwłaszcza amulety, świadczą o istnieniu wiary w życie przyszłe.

KULT

Z pewnych tekstów oraz ilości pomników wnioskuje się, że podstawową czynnością kultową w Kartaginie była ofiara. Stanowi ona częsty motyw wizerunków umieszczanych na stelach świątynnych, zwłaszcza od III w. p.n.e. Ofiary składano

1

^1,0 S. Moscati, Świat Fenicjan, Warszawa 1971, s. 159 n.

2

Herodot, IV 181; Plutarch, Aleksander, 28; Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra, III 4; Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, IV 7, 31.

3

^1,2 E. Szymański, Tradycje i legendy lądów Afryki Północnej, Kraków 1994, s. 16.

4

   Jeśli było to imię berbcryjskic (lub libijskie), to można je czytać jako ta-Nit, gdzie to jest rodzajni-kiem żeńskim a Nit - właściwym imieniem (E. Szymański, dz. cyt., s. 22).

5

   E. Szymański, dz. cyt., s. 21.

6

   W zapisie spółgłoskowym występuje jako t-n-t. Nowsze badania zapisów greckich wskazują, że imię to miaio postać Thinit.

7

¹⁷⁴ O znaczącej pozycji Baal Hammona w panteonie kartagińskim świadczy też fakt, iż autorzy antyczni utożsamiali go z greckim Zeusem i rzymskim Jowiszem.

8

H.A. KpaCHOBCKaa, HpoucxoMóenue u mmmecKari ucmopun Capdumfee, MocKBa 1986, s. 50.

9

^m Skrzydła te wyrastają nie z barków, jak to było u Asyryjczyków i Chaldejczyków, lecz z bioder.

10

^17,1 M. Lurkcr, Bogowie i symbole starożytnych Egipcjan, Warszawa 1995, s. 194 n.

11

Co ciekawe, w trakcie wykopalisk w głębi lądu znaleziono statuetki w kształcie trójkątnej motyki, z rękami wzniesionymi do góry oraz z wymalowanym Słońcem (E. Szymański, dz. cyt., s. 23). Czyżby to był berberyjski (libijski?) pierwowzór późniejszej kartagińskiej Tanit?

12

Wynikało to z faktu, iż był on głównym bogiem Tyru, a więc miasta założycielskiego. O podtrzymywaniu tych więzi świadczy fakt corocznego poselstwa kartagińskiego do Tyru, aby złożyć tam ofiary w świątyni Melkarta.