ScannedImage 22

92 Religie Bliskiego Wschodu

GRUPA ARAMEJSKA

DOKTRYNA

Religia plemion aramejskich była bardzo podobna do religii ludów z grupy fenic-ko-kananejskiej. Najwyższym bogiem był tu Hadad/Haddu/Addu (tożsamy z babilońskim Adadem)^{1 2}, pan burzy, nieba i Słońca, objawiający się w błyskawicach i ożywczym deszczu. Zapewne był też bogiem płodności. Jego kult poświadczony jest w Mari (jako Addu) oraz w wielu miastach starożytnej Syrii: Aleppo (dawne Halab, stolica państwa Jamchad), Damaszek, Sobą, Hierapolis (koło Karkemisz). Był to popularny wśród zachodnich Semitow bóg burzy. Ponieważ gromy w trakcie burz porównywano z rykiem byka, dlatego zwierzę to uważano za symboliczne wyobrażenie Hadada¹⁸⁴. Często nosił on też epitet Rimmon („Ryczący”). W tekstach z Ugarit z XIV w. p.n.e. Hadad lub Haddu (zapisany jako hd i hdd’³) to imię własne boga występującego najczęściej pod epitetem Ba‘al (podobnie jest w Biblii). Jego imię, w wersji Addu, spotykamy w archiwum w Ugarit w imionach dwóch królów: nqmd czyli Niq-maddu (co znaczy „Addu mści się”). Są to Niąmaddu II (1360-1330 p.n.e.), za którego panowania spisano wiele mitologicznych poematów, oraz Niąmaddu III (około 1225 p.n.e.)⁴. Także w archiwum w Tell el-Amama znaleziono list władcy Byblos, Ribb-Addu, do króla Egiptu, Echnatona (1375-1358 p.n.e.).

Pod imieniem własnym Hadad wymieniany jest jako główny bóg w inskrypcjach aramejskich z pierwszej połowy I tys. p.n.e. W stolicy aramejskiego księstwa Sam’al (Zendżirli/Zincirli) znaleziono jego olbrzymi posąg kultowy (przypuszczalnie wysokości 4 m), a na nim aramejski napis wyjaśniający, iż jest to wotum oraz podziękowanie Panammuwy I (król Sam’al), za doznane od boga dobrodziejstwa. Hadada przedstawiano jako mężczyznę stojącego na byku z błyskawicą i toporem w rękach. Władcy aramejscy (np. w Damaszku) często nosili imiona Bar-Hadad (hebrajskie Ben-Hadad), a król Soby w czasach Dawida i Salomona nazywał się Hadadezer (II Księga Samuela, X 16-19; IKsięga Królewska, 11, 23). Kult Hadada występował też w Judzie, zwłaszcza w VIII w. p.n.e. za panowania Achaza, natomiast w Izraelu koło Megiddo w czasach Jozjasza znajdowała się miejscowość Hadad-Rimmon. Hadada czcili też zapewne mieszkańcy Edomu, ponieważ przywódca tamtejszego powstania przeciw Salomonowi nosił imię Hadad (I Księga Królewska, 11, 14). W czasach hellenistycznych Hadada utożsamiono z greckim Zeusem.

U Ammonitów ważną rolę odgrywał bóg Milkom, którego koronę miał włożyć na swoją głowę Dawid (II Księga Samuela, 12,30), a którego kult zadomowił się w Izraelu pod koniec panowania Salomona (IKsięga Królewska, 11, 5-7).

Bardzo ważną rolę w panteonie odgrywała bogini Atarate⁵, znana pod późniejszym (greckim) imieniem Atargatis. Czczono ją na Bliskim Wschodzie (zwłaszcza w Syrii) i w Mezopotamii od pierwszej połowy I tys. p.n.e., w okresie dominacji tam kultury aramejskiej. Była boginią płodności, przyrody, ziemi, życia i dobrobytu. Początkowo wyobrażano ją pod postacią betyla, ale z czasem (zwłaszcza pod wpływem perskiej Anahity) przybrała charakter antropomorficzny. Atarate/Atargatis to typowa zachodniosemicka bogini, łącząca w sobie cechy Anat i Asztarte. W Damaszku i Hie-rapolis była małżonką Baal-Hadada, a jej kultem zajmowali się wykastrowani kapłani noszący kobiece szaty. Kult Atarate miał charakter orgiastyczny. Głównym jej centrum kultowym była świątynia w Bambyke (greckie Hierapolis, czyli Święte Miasto) w pobliżu obecnego Aleppo. Znajdował się tam posąg bogini siedzącej na tronie, który dźwigały lwy, obok świątyni przebywały oswojone lwy i niedźwiedzie oraz stada gołębi, a w świętym stawie - święte ryby z Eufratu.

Według Lukiana z Samosat (De dea Syria, 17, 19), na początku III w. p.n.e. świątynię tę przebudowała w stylu greckim żona Seleukosa I Nikatora, Stratonika. Od czasu poślubienia Atargatis przez Antiocha IV Epifanesa, króla państwa Seleukidów (175-163 p.n.e.), który również był bogiem (Epifanes to po grecku „Bóg objawiony”), stała się ona główną boginią Syrii⁶. Kult Atargatis występował też w palestyńskim mieście Askalon (II Księga Machabejska, 12,26), gdzie czczono ją, jako rybę z głową kobiety, pod lokalnym, greckim imieniem Derketo. Poza tym Aramejczycy czcili też bóstwa kananejskie, zwłaszcza Ela i Baala (np. Baal Szamin, czyli Pan Niebios).

Aramejskie koncepcje antropologiczne i kosmologiczne były z pewnością podobne do kananejsko-fenickich. Z aramejskiej opowieści o Achikarze, której akcja rozgrywa się w Asyrii za panowania Senacheriba (705-681) i Asarchadona (681-669), dowiadujemy się, jak wielką wagę przywiązywano do posłuszeństwa wobec króla oraz umiejętności panowania nad swym językiem (zwracanie uwagi na to, co i do kogo się mówi).

KULT

W kulcie Aramejczyków dominowały obrzędy związane z rytuałami płodnościo-wymi. Urządzano dramatyczne przedstawienia, których tematem była śmierć i zmartwychwstanie boga oraz odgrywano hieros gamos (święte zaślubiny) Hadada i Atarate/Atargatis. Recytowano też lub przedstawiano mit o stworzeniu świata oraz rytualną walkę boga z siłami chaosu. Celem święta było zapewnienie płodności, urodzaju i pomyślności oraz zachowanie istnienia kosmosu (uporządkowanego świata). Oczywiście, w trakcie tych świąt - podobnie jak u innych Semitów - składano bogom ofiary oraz modlono się do nich.

W świątyni Atargatis w Bambyke urządzano uroczyste procesje, na które co dwa lata - celem dokonania rytualnych oczyszczeń w świętym stawie - przybywali piel-

1

^1,5 Pierwotna, akadyjska, forma imienia tego boga to Haddu. Najstarszy jego zapis, w formie a-du, znajdujemy w tekstach z Ebli (XXIII w. p.n.e.). W tekstach z Mari (przełom XIX i XVIII w. p.n.e.) mamy formę Addu, natomiast w późniejszych tekstach mczopotamskich - Adad. W tekstach aramejskich z pierwszej połowy I tys. p.n.e. bóg ten występuje już jako Hadad.

2

^1M W języku akadyjskim addu/adad oznacza „grzmiący”.

3

^1,7 W. Tyloch, Mitologia i panteon ugarych, dz. cyt, s. 13.

4

^IM S. Cinal, Ba'al z Ugarit a inni bogowie burzy..., dz. cyt., s. 17.

5

U Strabona (XVI 4, 27) występuje forma Athara, co uznaje się za aramcjską wersję imienia Isztar.

6

^m P. Bilde, Atargatis/Dea Syria: Hellenization of her Cult in the Hellenistic-Roman Period?, [w:] Religion and Religious Praclice in the Seleucid Kingdom, Aarhus 1990.