ScannedImage 21

Rozdział siódmy

LUDZIE BEZ PRAWA

Coraz mniej było dowodów na to, że wśród Ików istnieją jakiekolwiek stosunki społeczne, nie mówiąc już o organizacji społecznej. A przecież takie małe społeczności stanowią na ogół doskonały przykład tego, jak można żyć w zgodzie z sąsiadami, częstokroć w najtrudniejszych nawet warunkach. Obywają się też bez „litery prawa’" w naszym znaczeniu tego terminu i bez uciekania się do towarzyszącej mu przemocy fizycznej, którą zmusza się nas do przestrzegania ustalonych norm. W takich społecznościach ocena tego, co jest słuszne lub niesłuszne, dobre lub złe, opiera się nie tyle na charakterze uczynku, ile na okolicznościach, w jakich danego uczynku dokonano, i na pobudkach społecznych, które do niego pchnęły.

Przykładem mogą tu być między innymi Pigmeje koń-gijscy, którzy nie mają żadnych norm prawnych popieranych groźbami i możliwością użycia przemocy ani też żadnej władzy centralnej. Pigmeje Mbuti nie mają nawet rady starszych, toteż ktoś, kto ma dziś wpływy, może je nazajutrz utracić. Jednakże nietrudno dostrzec, co wiąże i spaja te społeczności, gdyż Pigmeje mają to wszystko, czego na pozór brak Ikom. Mają życie rodzinne i tak szerokie pojęcie rodziny, że może ona objąć grupę ludzi, a nawet większe zbiorowości. Ich gospodarka wymaga współpracy wszystkich członków grupy, bez względu na wiek i płeć. Patronuje temu ideał szczęśliwej rodziny. Już to samo by wystarczyło ale poza tym łączy ich pewna wspólna cecha, którą trudno opisać, nie popadając w tani sentymentalizm albo — przeciwnie — nie używając terminów oschłych i nieadekwatnych. Cechą tą jest miłość i przywiązanie do swego leśnego świata i całkowite, wyzbyte jakichkolwiek wątpliwości utożsamienie się z nim. Czy może być potężniejsza siła jednocząca niż takie głęboko zakorzenione poczucie tożsamości? Tego wszystkiego, i wielu innych rzeczy, Ikom brak.

Kiedy Pigmeje, którzy nie są bynajmniej aniołami, wdają się w spór, rozstrzyga się go bez wyzwisk, bez kar, nawet bez osądzania zamieszanych weń jednostek. Skłócone strony dochodzą zawsze do porozumienia, przy czym ma się na celu przede wszystkim przywrócenie, dla dobra wszystkich, zgody i harmonii w grupie. Pigmeje uważają za złe już samo to, że spór w ogóle się rozpoczął, i dlatego też obu skłóconych spotyka ze strony ogółu chwilowa dezaprobata. U Ików nic podobnego nie istnieje i chociaż spory rzadko kończą się u nich czynami gwałtownymi, ich agresywność jest wszechobecna, zaczajona i tląca się w każdym mężczyźnie i w każdej kobiecie, co jeszcze hardziej utrudnia im życie i budzi wrogość wśród sąsiadów. Ikowie nie mają żadnych wspólnych więzi społecznych, rodzinnych, gospodarczych czy duchowych. '

Wśród Ików nawet rodzina nie jest spójna, tym bardziej więc nie może służyć za przykład i zachęcać do zbratania szerszej społeczności. Zainteresowania gospodarcze zaś koncentrują się wokół tylu żołądków, ilu jest ludzi, a współpraca stanowi tylko środek do popierania świadomie egoistycznych interesów. Podobnie wygląda często i nasza „altrui-styczna” działalność, my jednak wmawiamy sobie, że robimy to dla dobra innych. Ikowie odrzucili mit altruizmu, ale przy tym odrzucili także wszelką "działalność, która w rzeczywistości służyła wspólnym interesom. Ikowie także nie mają władzy centralnej ani żadnych środków przymusu, a jednak niezaprzeczenie trzymają się razem z godną podziwu wytrwałością, sądziłem więc, że może znajdę wytłumaczenie tego faktu badając dziedzinę praw i obyczajów, władzy lokalnej i rządu. W którymś momencie okresu przejściowego, kiedy z plemienia tworzy się naród, rząd zastępuje zwyczaje zbiorem praw, a władze lokalne zarządem centralnym — dokonuje się to za pomocą zaawansowanej techniki i wojska, wraz z całym aparatem nacisku, jakim dysponują. Rząd Ugandy dysponował odpowiednią siłą i ustanowił sprawiedliwe i równe dla wszystkich prawa, ale używał tej siły nie w celu rzeczywistego wprowadzenia ładu, lecz do działań pozornych, jak strzelanie do głodnych kłusowników czy aresztowanie przymierających głodem rolni-

127