ScannedImage 22

308 Starożytny Izrael

surowa reprymenda, a następnie została ona, jako nieczysta, wykluczona z kapłaństwa (Ezd 2,59-63; Ne 7,61-65). Wykazy genealogiczne w Księdze Ezdrasza (2,36-58) i Księdze Nehemiasza (7,39-60) stanowią dowód żywego zainteresowania rodzinami związanymi z porządkiem kultowym, to znaczy kapłanami, lewitami, nethinim (służba świątynna) oraz grupą znaną jako „synowie sług Salomona”. Z Ezd 8,15-20 wynika, że owe rodziny zamieszkiwały w określonych miejscach. Ezdrasz sprowadził pewną liczbę lewitów oraz nethinim z „miejscowości Kasifia”.

wiątynia Tak wyłania się kwestia aktywności kultowej czy religijnej wygnań-labilonii cow w Babilonii. Ze zbioru papirusów znanych jako Papirusy Ele-fantyńskie, dowiadujemy się, że w Egipcie, na Elefantynie (Yeb), istniała w V w. przed Chr. świątynia żydowska¹. Z dzieł Józefa Fla-wiusza wiemy, że w okresie hellenistycznym wzniesiono w Egipcie, w Leontopolis², inną żydowską świątynię. Flawiusz wspomina też

0    świątyni Samarytan zbudowanej na górze Garizim³. Zawarty w Księdze Powtórzonego Prawa zakaz wielu miejsc kultu i nakaz oddawania czci Bogu tylko w jednym miejscu (Pwt 12) uznano za obowiązujący w zakresie kultu wyłącznie w ziemi Kanaan. Zatem sprawa sposobu oddawania czci Bogu w diasporze pozostaje otwarta.

Sugeruje się niekiedy, że synagoga (jako substytut świątyni jerozolimskiej) pojawiła się właśnie wtedy. Nie ma jednak na to żadnego dowodu, zaś dyskusja nad tym problemem nie doprowadziła do wiążących ustaleń⁴. Częściową trudność stanowi brak zgody co do tego, czym jest synagoga. Czy jest to już instytucja znana z czasów późniejszych, z jasno określonymi funkcjami czytania Prawa

1    modlitwami, czy może tylko miejsce spotkań celem podejmowania wspólnotowej działalności?⁵ Tak czy inaczej, jej początki pozostają nieznane. Nie jest też jasne, czy jej pierwotne przeznaczenie stanowiło zapewnienie miejsca do oddawania czci Bogu tym, którzy nie mieli świątyni albo mieli trudności z dotarciem do niej. Synagogi funkcjonowały np. w Jerozolimie w okresie panowania rzymskiego przed zburzeniem drugiej świątyni; na pewno nie były potrzebne jako substytuty pobliskiej świątyni i sprawowanego w niej kultu. Dlatego wiele funkcji kojarzonych z późniejszymi synagogami (datowanymi na okres po zburzeniu świątyni jerozolimskiej w 70 po Chr.), takich jak studium Tory, dobroczynność i gościnność, można również łączyć z ich odpowiednikami z okresu drugiej świątyni. W najwcześniejszych stuleciach, poczynając od VI w. przed Chr. do czasów hellenistycznych, miejsca zgromadzeń w pobliżu bramy miejskiej i na otwartej przestrzeni służyły jako wzorzec dla późniejszej zamkniętej i architektonicznie samodzielnej jednostki znanej jako synagoga⁶.

Pytanie o sposób i miejsce sprawowania przez Żydów praktyk religijnych w Babilonii należy rozpatrywać w kontekście wspólnotowego charakteru modlitwy żydowskiej. Modlitwy można odmawiać w samotności, jak prorok Daniel, który modlił się trzy razy dziennie w swojej „górnej komnacie” z oknami skierowanymi ku Jerozolimie (Dn 6,10-11). Jednak doświadczenie modlitwy w Izraelu było głęboko zakorzenione we wspólnotowej formie oddawania czci Bogu. Dzięki temu utrwalił się zwyczaj odmawiania przez Żydów określonej liczby codziennych modlitw (w Księdze Daniela znajduje się najwcześniejsza wzmianka o odmawianiu modlitw trzy razy dziennie, co później stało się praktyką ogólnie obowiązującą w judaizmie) i to dzięki modlitwie wspólnotowej modlitwa indywidualna zyskała określony kształt; w przypadku Daniela była to modlitwa dziękczynienia, prośby i uwielbienia (Dn 6,11).

Wspólne doświadczenia wpływały na religijne rytuały postu; ugruntował się zwyczaj jego przestrzegania, określono daty obowiązywania i ustalono standardy właściwego zachowania się w okresie postu (od czego należy się powstrzymać, formy okazywania smutku i umartwiania się, modlitwy pokutne, strój itd.).

1

   Zob. Bezalel Porten, Archives from Elephantine: The Life of an Ancient Jewish Military Colony, Berkeley: Univ. of California, 1968; tenże, Aramaic Papyri and Parchments: A New Look, BA 42/1979, s. 74-104; tenże, The Jews in Egypt, w. CHJ, t. 1,

s.    372-400. Historię publikacji materiałów z Elefantyny zob. w: tenże, OEANE,

t.    5, s. 393-410.

2

   Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XII, IX, 7, s. 596.

3

   Tamże, XI, VII, s. 550n.; XI, VIII, 7, s. 555.

4

   Przegląd różnych opinii zob. P. Ackroyd, Exile and Restoration: A Study of Hebrew Thought of the Sixth Century B. C., London: SCM Press, 1968, s. 32-35. Omówienie stanu najnowszych dyskusji dotyczących tego tematu zob. Lee I. Le-vine, Naturę and Origin of the Palestinian Synagogue Reconsidered, JBL 115/1996, s. 425-448.

5

   Por. np. N. K. Gottwald, The Hebrew Bibie: A Socio-Literary Introduction, s. 427; Yehezekel Kaufmann, The Babylonian Captwity and Deutero-lsaiah, w: tenże, History of the Religion of Israel, t. 4/1-2, New York: Union of American Hebrew Congrega-tion, 1970, s. 41-43, którzy podaja argumenty za i przeciw początkom instytucji synagogi w Babilonii na podstawie różnych definicji synagogi.

6

   L. I. Levine, Naturę and Origin ofthe Palestinian Synagogue Reconsidered, s. 443.