ScannedImage 33

330 Starożytny Izrael

Przyjrzyjmy się temu, czego o tym okresie dowiadujemy się ze świadectw archeologicznych.

Świadectwa Jeszcze całkiem niedawno okres perski był uważany za „ciemny archeologiczne wiek” w historii Izraela. Aktualnie tak nie jest, częściowo ze wzglę-z okresu du na udostępnienie nowych materiałów, ale przede wszystkim perskiego dzięki pracy Efraima Sterna z Uniwersytetu Hebrajskiego oraz innych archeologów w Izraelu, których badania i odkrycia otworzyły nowe perspektywy na studia nad tym okresem głębokich przemian i rozwoju¹.

Stern poczynił wiele trafnych spostrzeżeń. W okresie perskim ziemia Izraela była podzielona na dwa odrębne pod względem kulturowym regiony. Ten podział był tak wyraźny, jak podział na dwa odrębne kraje. Jeden region obejmował górzystą krainę Judy i Transjordnię (oraz w mniejszym stopniu Samarię), drugi tworzyła Galilea i równinne tereny wybrzeża Morza Śródziemnego. Lokalna kultura Judy stanowiła kontynuację jej wcześniejszej kultury (jak zauważył William E Albright, który nazwał okres perski okresem żelaza III), chociaż znalazły w niej odbicie wpływy asyryjskie, babilońskie i egipskie. Galilea i wybrzeże Morza Śródziemnego znajdowały się natomiast pod wpływem kultury greckiej i fenickiej. Osobliwy jest fakt, że kultura materialna okresu perskiego nie odzwierciedlała prawie wcale perskich wpływów - wyjątek stanowi jedynie parę wzorów ceramiki i wyrabiana przez Fenicjan biżuteria w stylu perskim. Główny wpływ Persów na kulturę izraelską zaznaczył się, jak się wydaje, w sposobie sprawowania władzy, organizacji wojskowej oraz w życiu ekonomicznym i w systemie podatkowym. Reorganizacja imperium przez Dariusza I, który dawał stanowiska lokalnym przywódcom oraz wymagał, by lokalne prawa i rozporządzenia religijne były przestrzegane, bez wątpienia wpłynęła na kierunki i poziom aktywności literackiej na terytoriach podbitych podczas jego panowania². Najbardziej bezpośred-

nie wpływy znalazły wyraz w wyglądzie monet i pieczęci. Zmiany odcisków pieczęci na uchwytach dzbanów, używanych w związku z poborem podatków, wskazują na reformy administracyjne, prowadzące do zwiększenia roli władz lokalnych i sprawowanej przez nie kontroli pod koniec V w. przed Chr.³ Imperialne motywy ache-menidzkie na pieczęciach są stopniowo wypierane przez lokalne napisy aramejskie. Podobne zmiany obserwujemy na monetach, na których coraz częściej nazwa prowincji występuje w języku ara-mejskim. Niekiedy spotykamy nawet monety z imieniem zarządcy podanym w języku aramejskim.

Granice

Judy

Zasięg hegemonii Judy za czasów Nehemiasza - czyli granice prowincji Yehud - możemy odtworzyć dzięki wzmiankom toponimicz-nym w Księdze Ezdrasza i Księdze Nehemiasza, jak również dzięki znajdowanym na tych terenach judzkim pieczęciom i monetom. Księga Ezdrasza (2,21-35) i Księga Nehemiasza (3,2-22; 7,25-38; 12,28-29) wymienia nazwy miejscowości na terytorium Beniamina, w dolinie Jordanu od Jerycha do Ein-Gedi, na wzgórzach judzkich od Jerozolimy po Bet-Sur oraz w okręgach Lod i Adullam na Szefeli. Te tereny, jak zauważył Stern, odpowiadają w przybliżeniu zasięgowi znalezisk pieczęci i monet, który rozciąga się od Tel en--Nasbeh na północy do Bet-Sur na południu oraz od Jerycha i Ein--Gedi na wschodzie po Gezer na zachodzie. Przebieg owych granic potwierdzają prace archeologiczne, które prowadzili Moshe Kocha-vi, Israel Finkelstein i Avi Ofer. Archeolodzy ci odkryli linie umocnień wzniesionych przez Żydów w okresie perskim celem obrony przed prowincją Aszdod od zachodu oraz Edomitami, z którymi graniczyli od południa⁴. Linie demarkacyjne prowincji Judy na południu, wyznaczone przez owe umocnienia, odpowiadają granicom, jakie można określić na podstawie wymienionych w Biblii wykazów miejscowości oraz opierając się na występowaniu odcisków pieczęci i monet.

Lista miejscowości w Ne 11,23-35 wskazuje, że obszar Judy był znacznie rozleglejszy. Wydaje się jednak, że jest to nie tyle opis ówczesnych granic Judy, ile raczej przedstawienie terytorium, które Juda uważała za własne, opis wyidealizowany, oparty na dawnych

1

   E. Stern, Materiał Culture of the Land ofthe Bibie in the Persian Period; tenże, The Archeology of the Persian Palestine, w: CJH, t. 1, s. 70-88; C. C. Carter, A Social and Demographic Study of Post-Exilic Judah; C. Meyers, E. Meyers, Zechariah 9-14, s. 23 (bibliografia).

2

   Zob. J. M. Cook, The Persian Empire, s. 72nn.; C. Meyers, E. Meyers, Zechariah 9-14, s. 277-279, 287-292. Zachariaszowa wizja „latającego zwoju” (Za 5,1-4) eksponuje sedno intensywnej działalności literackiej w tym okresie. To nie mające paraleli wyobrażenie musiało się pojawić wraz z zaistnieniem zbioru prawa w Judzie

3

   E. Stern, Materiał Culture of the Land of the Bibie in the Persian Period, s. 236-237.

4

   K. G. Hoglund, Achaemenid Imperial Administration in Syria-Palestine, s. 165nn; C. C. Carter, A Social and Demographic Study of Post-Exilic /udali.