ScannedImage 22

pojmowaniu często budził się religijny protest, ale jak długo odwoływał się on do konstrukcji nie dających się zaakceptować na gruncie nauki, pozostawał bez wpływu na przebieg dyskusji.

1. Max Weber i związek między religią a zmianą społeczną

Socjologia religii zawsze, a w okresie popularności funkcjonalizmu szczególnie, zdradzała silną skłonność do integracjonistycznej argumentacji; dlatego też fakt, że jeden z wielkich założycieli naukowej socjologii — Max Weber (1864-1920) — zasłynął akurat dzięki studium, podkreślającemu rolę religii jako czynnika zmiany społecznej, stanowi pewnego rodzaju paradoks. Mowa tu o napisanej w 1904 roku, a opublikowanej w rok później, pracy „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”¹. Wątpić można, czy Max Weber traktował ją jako systematyczny przyczynek do problematyki zmiany społecznej. Z pewnością jednak, jak sądzę, praca Webera może, a nawet musi zostać w związku z interesującą nas tu kwestią usystematyzowana². Na początku wypada krótko scharakteryzować tak teoretyczny, jak i historyczny kontekst, w którym powinno się rozpatrywać weberowski dorobek. Młodsza szkoła historyczna w ekonomii, której profil określali tacy uczeni jak Gustaw Schmoller (1838-1917), Lujo Brentano (1844-1913) i Werner Sombart (1863-1941), bardzo wcześnie podjęła problem przyczyn uformowania się kapitalizmu jako ustroju gospodarczego³. W XIX stuleciu nie ulegało bowiem wątpliwości, że kapitalistyczny sposób gospodarowania jest niepowtarzalnym fenomenem historycznym. Niekwestionowalne wydawało się też to, że zarówno celowa racjonalność, jak i uwolnienie się spod wpływu tradycji stanowią jego istotne charakterystyki. Praca Maxa Webera jest zatem w pierwszej kolejności próbą odpowiedzi na pytanie o genezę kapitalizmu. Później wprawdzie, w drugim wydaniu, Weber zaprzeczył, jakoby miał taki zamiar, uczynił to jednak po części w odpowiedzi na krytykę historyków, w szczególności Rachfahla i Fischera⁴. Jeśli sugestia Webera, że zamierza on jedynie wyjaśnić pojawienie się „ducha kapitalizmu” jest w pierwszym wydaniu dość czytelna, to w drugim wydaje się być znacznie bardziej zakamuflowana.

Te historyczne i teoretyczne reminiscencje nie powinny jednak przeszkadzać w umieszczeniu pracy Webera w szerszym kontekście systematycznym, z którym zwykło się ją wiązać w historii socjologii. Ograniczone ramy niniejszego opracowania nie pozwalają w tym miejscu na wyczerpującą dyskusję teorii zmiany społecznej, jak też odpowiedź na pytanie o „normalny stan” społeczeństwa — czy jest nim społeczna równowaga czy zmiana. Stwierdzić należy jedynie tyle, że fakt, iż zmiana społeczna dokonuje się również i w płaszczyźnie makrospołecznej, nie ulega wątpliwości. Tego rodzaju zmiana, niezależnie od tego jak często następuje, obejmuje wszystkie części składowe społeczeństwa przekształconego w każdym ze swoich podsystemów. Nie da się również zaprzeczyć, że tak rewolucja neolityczna (przejście do osiadłego trybu życia i ukształtowanie wysoce złożonych stosunków społecznych oraz instytucji państwowych), jak i tak zwana rewolucja przemysłowa, uważane są ża progi szerokiej skali zmiany społecznej. Wiadomo, że Marks sprowadzał niektóre z procesów zmiany społecznej do przemian zachodzących w sferze środków produkcji, konstruując w ten sposób teorię zmiany. Zamierzeniem Webera nie była falsyfikacja koncepcji Karola Marksa, chociaż często było ono tak interpretowane; tym niemniej jego analiza podkreśla rolę idei w kształtowaniu się zasadniczych cech danej epoki⁵.

49

1

   Opublikowane pierwotnie w: Archiv fur Sozialwissenschaft und Socialpolitik nr 20 (1905) ss. 1-54 oraz nr 21 ss. 1-110. Drugie wydanie, poszerzone o przypisy ukazało się w: Max Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, t. 1, 1947. Wydanie krytyczne, poprawione ukazało się nakładem J. Winckelmanna, 1979; wyd. polskie: M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. J. Miziński, 1994.

2

   W ten sposób argumentuje, jak się zdaje słusznie, W. M. Sprondel. Zob tenże, Sozialer Wandel, ldeen und lnteressen. Systematisierungen zu Max Webers Protestantischer Ethik, w: C. Seyfarth, W. M. Sprondel (red.), Seminar: Religion undgesellschaftliche Entwic-klung 1973, ss. 206-224.

3

   Podobnie widział to Marks. Por. K. Marks, F. Engels, Manifest Komunistyczny, rozdz. 1, Burżuazja i proletariusze, 1976.

4

   Literatura dotycząca dorobku Webera jest bardzo obszerna. Krytyczne wypowiedzi na temat jego koncepcji (podobnie jak wykazujące jej trafność) znaleźć można m.in. w drugim tomie wydania Winckelmanna (zob. przyp. 2). Dalszą literaturę podaje także: C. Seyfarth, W. M. Sprondel, op. cit. ss. 268-273 oraz G. Kehrer, Religionssoziologie, 1968 s. 31 i nast.

5

   Talcott Parsons ma zatem słuszność powołując się w pracy Rola idei w działaniu społecznym (1938) na Maxa Webera. Zob. T. Parsons, Szkice z teorii socjologicznej, Tłum. A. Bentkowska, 1972, ss. 3-24, szczególnie s. 14 i nast.