ScannedImage 67

f świadomość rozwija się, zarówno filo- jak i ontogenetycznie, od stanu wyalienowania do czegoś, co w najlepszym wypadku, jest możliwością dezalienacji¹. Zarówno świadomość prymitywna, jak i świadomość dziecka postrzega świat społeczno-kulturowy zasadniczo w kategoriach związanych z alienacją—jako faktyczność, konieczność, fatum. Dopiero o wiele później w historii czy też w biografii jednostek żyjących w specyficznych historycznych okolicznościach, pojawia się możliwość uchwycenia społeczno-kulturowego świata jako ludzkiego przedsięwzięcia². Innymi słowy, postrzeganie społeczno-kulturowego świata jako opus alienum, zawsze poprzedza postrzeganie świata jako opus proprium człowieka. Po trzecie, alienacja jest zjawiskiem zupełnie odmiennym od anomii³. Przeciwnie, postrzeganie społeczno-kulturowego świata w kategoriach związanych z alienacją służy podtrzymaniu jego struktur nomizujących ze szczególną skutecznością właśnie dlatego, iż pozornie uodpamia je przeciwko niezmierzonej przypadkowości ludzkiego przedsięwzięcia budującego świat. Świat jako opus proprium jest z natury nietrwały. Świat jako opus alienum (bogów, natury, sił historii czy czegoś jeszcze) jest pozornie wieczny. Ta ostatnia sprawa jest oczywiście szczególnie ważna dla zrozumienia związku religii zarówno z alienacją, jak i anomią. W tym miejscu niezwłocznie zainteresujemy się tą sprawą.

Jak już zauważyliśmy, na przestrzeni historii człowieka religia jest jednym z najbardziej skutecznych sposobów ochrony przed anomią. Należy zauważyć, że fakt ten bezpośrednio wiąże się z alienacyjną skłonnością religii. Religia jest tak potężnym instrumentem nomizacji właśnie

dlatego, iż jest także potężnym, prawdopodobnie najpotężniejszym, instrumentem alienacji. Tym samym, w ścisłym sensie wymienionym powyżej, religia jest bardzo ważną formą fałszywej świadomości⁴.

Jedną z zasadniczych cech świętości, napotykaną w ,religijnym doświadczeniu”, jest inność, a jej przejawy to coś totaliter aliter, gdy porównać je ze zwyczajnym, świeckim życiem człowieka⁵. Jest to dokładnie ta inność, która jest sednem religijnej grozy, numinotycznego lęku, uwielbienia tego, co całkowicie transcendentuje wszystkie, jedynie ludzkie wymiary. Jest to, na przykład, ta inność, która przytłacza Arjunę w klasycznej wizji boskiej formy Kriszny, ujętej w Bhagavadgicie:

„Wielousty, wielooki

0    łonach, ramionach

1    licach tysiącznych, wszędy stawasz przede mną gdziekolwiek się zwrócę, wszechpotężny Panie.

Nieogarniona Twa postać początku nie masz ni końca, ni środka, ni źródła żadnego; niezmierny, bezkresny,

w nieskończoność rozszerza się Twój kosmiczny kształt”⁶.

A następnie, w bardziej posępnych wyobrażeniach;

„Promiennej tęczy wielobarwnym łukiem pieścisz nieboskłony; ust Twych wargi płomienne, a bezdenne źrenice

131

1

   Praca Levy-Bruhla dotycząca „mentalności prymitywnej” i praca Piageta na temat sposobu myślenia u dzieci są tutaj bardzo trafne. Odnośnie do najnowszego podejścia do tych spraw, por. Claude Lćvi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa, PWN, 1969; Jean Piaget, Etudes sociologiąues (Geneva, Droz, 1965), ss. 143 i nast.

2

   Por. Berger i Pullberg, dz. cyt., ss. 209 i nast.

3

   Teoretyczne mylenie alienacji z anomią jest zawarte prawie we wszystkim, co na temat obu pojęć napisali ostatnio amerykańscy naukowcy społeczni. Pomieszanie to potęguje się jeszcze bardziej za sprawą psychologizacji obydwu pojęć.

4

   Zasadniczy związek pomiędzy religią i alienacją ujął Feuerbach. Feuerbach miał wpływ nie tylko na Marksa, lecz także na koncepcje religii Nietzschego i Freuda.

5

   Por. Rudolf Otto, Świętość, Warszawa, KiW, 1968, ss. 53 i nast.

6

   Wanda Dynowska (tłum.), The Bhagavad Gita, Biblioteka Polsko-Indyjska, 1972, wyd. IV, s. 113.