ScannedImage 7

lal historii ludzkości); (era/, natomiast wchodzimy w epokę, w której bez reszty j wszyscy ludzie, choć w niejednakowym stopniu, |X)ddani zostają władzy pań siwa. Pomimo swojej „młodości" państwo, jako forma konuoli. okazuje się tak skuteczne, że jak dol;|d nic zaobserwowano ani jednego przypadku trwałego ! regresu raz uformowanej państwowości¹⁷. Nie zatem dziwnego, że po kilku j dziesięcioleciach rezerwy przedstawiciele nauk społecznych ponownie i chyba z większym jeszcze zapałem niż poprzednio zwrócili się w kierunku problemu powstaniu państwu. Jeśli jeszcze pod koniec XIX stulecia antropolog I- II. Morgan, a w ślad za nim F. Engels fakt ukształtowania się państwa wyprowadzali ze wzrostu produktywności społeczeństwa i pojawienia się pry    !

walnej własności¹⁸, to w kilka dziesięcioleci później dominować zaczęta teoria konfliktu utrzymana w duchu darwinizmu społecznego, której głównymi rzc- j cznikami w Httropie byli L. Gumplowicz i F. Oppenheimer¹⁹. Traktowali oni państwo jako rezultat utrwalenia się stosunków pomiędzy zdobywcami a podbitymi, przy czym w procesie podboju decydującą rolę odegrać miały ludy koczownicze. Wraz z przezwyciężeniem cwolucjoiiizinu w socjologii problem genezy państwa przejściowo zniknął z pola uwagi, aby pojawić się ponownie w latach sześćdziesiątych naszego stulecia za sprawą neoewolucjonizmu. który, wyposażony w udoskonalone instrumentarium pojęciowe oraz bogatszy o rezultaty badań archeologicznych w dziedzinach orientalistyki oraz amerykani-slyki. zaproponował szereg teorii dotyczących powstania zarówno wysoko rozwiniętej kultury jak i państwa. Koncepcjom jego głównych przedstawicieli.

I). Ribciro. V. G. Childe’a, E. R. Service’a i K. Edera poświęcimy dalej więcej uwagi²⁰. Kontynuacje marksistowskiej koncepcji rozwoju w wydaniu K. A. Witlfogcla jedynie zasygnalizujemy²¹.

¹⁷ Rozpad imperium rzymskiego, wskazywany jako kontrargument, nie jest przekonywa jący, tniwiem polegał on na rozczłonkowaniu na mniejsze jednostki państwowe, poza tym w bardziej oddalonych prowincjach (Germania. Brytania) istniały już. właściwie nowe społeczeństwa.

" l„ II. Morgan. Ancient Socicty, 1877; k. Fngcls, Pochodzenie rodzinę, własności prywatnej i i>ańslwa, 1969.

¹⁹ L (iiimplowicz. Dir soziologische Staatsidee, 1892; F. Oppenheimer. Der Stani.

1908.

’"l). R i be i io, ihc Cisiliz.aIMnal Prnress. 1968; V. G. Cliildc. WIml liappened in llislnry, |9d6; F. R. Service, Urigins of lite State and Cirilization. 1975; K. lider. Ok liitstclnatg stiunlir.lt orgtniisicnrr Gcsclhchnftcn. 1980.

²¹ K. A. Wiitfogcl. Drientai Despot i snu 1957.

Wzbudzone na nowo zainteresowanie teoretyczną perspektywą ewolucjo-nizinu określać będzie także dalszy ciąg wywodu. W zgodzie z większością wymienionych badaczy rozpatrzymy stosunek religii i struktur politycznych w następujących aspektach: religia i polityka w społeczeństwach przedpań-stwowych; religia w procesie kształtowania się władzy państwowej; religia i polityka w tradycyjnych społeczeństwach państwowych; religia i polityka w europejskim średniowieczu; religia i polityka we współczesnym społeczeństwie; religia a wojna.

a. Religia i polityka w społeczeństwach przedpaństwowych

Ściśle rzecz biorąc, ewolucjonistyczna perspektywa teoretyczna nie pozwala na formułowanie w tym przedmiocie jakichkolwiek sądów, albowiem społeczeństwa przcdpmistwowe nie pozostawiły po sobie żadnych źródeł pisanych dotyczących religii i struktur politycznych. Tylko przy metodologicznie wysoce wątpliwym założeniu, że współcześnie istniejące społeczeństwa przed-państwowe stanowią prototyp tych, które egzystowały w odległym czasie, możliwe jest sporządzenie przynajmniej przybliżonego opisu stanu, w jakim znajdowali się nasi przodkowie, zanim na bazie tak zwanej rewolucji neolitycznej wykształciły się struktury państwowe. Socjologia jest tutaj zdana na materiały etnologiczne. Rezygnując z podawania wskazówek bibliograficznych, które zawierają dzieła wymienione w przypisie 20 do niniejszego rozdziału, spróbuję przede wszystkim scharakteryzować aktualny stan badań nad tym zagadnieniem.

Istnieje obecnie wśród badaczy zgodność, że przez znaczną część czasu, na jaki przypada rozwój ludzkości, panował stan braku zwierzchnictwa — akefalii. Trudno natomiast o dokładne wyobrażenie metod, jakimi starano się podówczas rozwiązywać problemy społeczne. Można o tym wnioskować tylko pośrednio. Nie wymaga szerszych wyjaśnień fakt. że zarówno człowiek, jak i jego człekokształtni przodkowie, byli zawsze istotami społecznymi. Szczególna u człowieka długość okresu wychowania wymusza pojawienie się dwójkowej relacji matka — dziecko, a także więzi między rodzeństwem. Gdy uwzględnić dodatkowo skomplikowaną procedurę przyporządkowania ojca społecznego to okaże się, że oto powstają złożone układy zależności społecznych. ponieważ także ojciec okazuje się pozostawać za pośrednictwem biolo-

73