Skan20101016011

310 R. Dahrendorf

żarliwym i świetnym graczem w karty oraz 15) równie żarliwym, lecz już nie tak dobrym kierowcą. Jego przyjaciele, współpracownicy i znajomi mają na temat pana Schmidta więcej do powiedzenia, lecz informacje, które zdobyliśmy, zaspakajają na razie naszą ciekawość Czujemy m.in., że Herr Schmidt nie jest już nam zupełnie obcy. Co kryje się za tym odczuciem?

Można uważać, że to, czego dowiedzieliśmy się na temat Herr Schmidta, nie wyróżnia go tak naprawdę spośród innych osób. Wielu innych poza Herr Schmidtem jest Niemcami, ojcami, protestantami, nauczycielami gimnazjalnymi; nawet jeżeli lokalny klub piłkarski ma w danym momencie tylko jednego skarbnika, wcześniej inni pełnili tę funkcję, więc stanowisko to nie należy wyłącznie do niego. Tak naprawdę nasze informacje na temat Herr Schmidta odnoszą się bez wyjątków do pewnych miejsc, które zajmuje, to jest do punktów w układzie współrzędnych stosunków społecznych. Dla poinformowanych każda z tych pozycji implikuje sieć innych pozycji z nią powiązanych - pole pozycji. Jako ojciec Herr Schmidt znajduje się w jednym polu pozycji wraz ze swą żoną, synem i córką; jako nauczyciel powiązany jest ze swymi uczniami, ich rodzicami, swymi kolegami z pracy i władzami administracyjnymi szkoły; jako wiceprzewodniczący partii Y powiązany jest ze swymi kolegami z komitetu partyjnego, wysokimi władzami i innymi członkami partii oraz z jej wyborcami. Niektóre z tych pól pozycji nachodzą na siebie, lecz nigdy dwa z nich nie mogą być identyczne. Każda z piętnastu zajmowanych przez Herr Schmidta pozycji, o których wiemy, posiada swoje własne pole pozycji.

Pojęcie pozycji społecznej określa każde miejsce w polu stosunków społecznych, jeżeli oczywiście rozszerzymy koncepcję stosunków społecznych tak, by nie obejmowała tylko pozycji takich, jak nauczyciel gimnazjalny i wiceprzewodniczący partii Y, lecz także ojca, Niemca i karciarza. Pozycje mogą być z zasady traktowane niezależnie od osób je zajmujących. Podobnie jak stanowisko burmistrza lub profesorska katedra nie znikają po ich odejściu, tak i pozycje Herr Schmidta nie zależą od jego osobowości, a nawet jego istnienia. Cziowiek nie tylko może, ale i z definicji musi zajmować pewną liczbę pozycji, można nawet przypuszczać, że liczba ta wzrasta wraz ze wzrostem złożoności społeczeństwa. Co więcej, odpowiadające danej pozycji pole pozycji może składać się z wielu odrębnych odnośników, jak w przypadku Herr Schmidta - pozycji nauczyciela gimnazjalnego i skarbnika klubu piłkarskiego; oznacza to, że same pozycje mogą być złożone. Równie przydatne może się okazać postrzeganie pozycji społecznych jako zbiorów segmentów pozycji, to jest widzenie pozycji nauczyciela jako złożonej z segmentów pozycji nauczyciel-uczeń, nauczyciel-rodzice, nauczyciel-kole-dzy z pracy i nauczyciel-administracja, z których każdy reprezentowałby inny kierunek danej relacji.

Jednakże te konceptualne rozróżnienia i definicje nie wyjaśnią nam, dlaczego, gdy wiemy, już jakie zajmuje pozycje, Herr Schmidt nie jest dla nas osobą obcą. Nie ma bowiem specjalnego sensu zakładać, że Herr Schmidt jest niczym więcej niż tylko sumą swych pozycji, że jego odrębność jako osoby wynika jeżeli nie z każdej pozycji, to z ich zestawienia jako całości. Wielu jego cech nie możemy wywnioskować z jego pozycji: to, czy jest dobrym lub złym nauczycielem, surowym czy łagodnym ojcem; czy potrafi opanowywać swe emocje; czy jest zadowolony z życia czy też nie; co sądzi o bliźnich, siedząc w samotności; gdzie chciałby spędzić wakacje . Herr Schmidt jest kimś więcej niż tylko zajmującym pozycje społeczne, a większość z tego, co wiedzą o nim jego przyjaciele, nie jest znane i nie interesuje już ani przypadkowego znajomego ani socjologa.

Nawet jeżeli pozycje Herr Schmidta nie powiedzą nam wszystkiego o jego osobowości, nadal jest zaskakujące, jak wiele nam o niej mówią. Same pozycje dostarczają nam oczywiście tylko najbardziej formalnego rodzaju wiedzy. Mówią nam, jakie są społeczne obszary odniesienia Herr Schmidta i z kim utrzymuje stosunki społeczne, nie mówią nam jednak niczego o treści tych stosunków. A jednak nie potrzebujemy więcej pytać, by dowiedzieć się, jaka jest ta treść: inaczej mówiąc, co Herr Schmidt robi ⁴ Jak sugerują te spostrzeżenia, dowiadując się, że Herr Schmidt świetnie gra w karty, lecz już nie tak dobrze prowadzi samochód, dowiadujemy się więcej, niż jest nam potrzebne do zdefiniowania jego pozycji społecznych.

w ramach swych poszczególnych licznych pozycji - a w każdym razie, co powinien, a więc też i co prawdopodobnie robi. Jako ojciec Herr Schmidt: opiekuje się swoimi dziećmi, pomaga im, chroni je i kocha. Jako nauczyciel gimnazjalny przekazuje swym uczniom wiedzę, sprawiedliwie ich ocenia, doradza ich rodzicom, okazuje szacunek dyrektorowi szkoły i w swym zachowaniu świeci przykładem. Jako funkcjonariusz partii uczęszcza na spotkania, wygłasza przemówienia i stara się rekrutować nowych członków. Nie tylko to, co robi Herr Schmidt, lecz także to, jaki jest, można do pewnego stopnia wywnioskować z jego pozycji - faktycznie wygląd często zdradza „kim się jest”, tzn. jakie pozycje się zajmuje. Jako nauczyciel gimnazjalny Herr Schmidt nosi przyzwoite, lecz niezbyt drogie nauczycielskie ubrania, takie jak błyszczące spodnie i płaszcze z naszytymi na łokciach skórzanymi latkami; jako mąż nosi ślubną obrączkę; z jego postępowania możemy prawdopodobnie wywnioskować, czy partia Y jest partią radykalną; ma sportowy wygląd; jego intelekt i energia są prawdopodobnie ponadprzeciętne. Ta lista ukazuje, że podobnie jak człowiek psychologiczny, tak i homo sociologicus może stać się zabawą towarzyską o poważnym zabarwieniu . Każdą pozycja niesie ze sobą pewne oczekiwane sposoby zachowań; każda zajmowana przez jednostkę pozycja wymaga od niej podejmowania pewnych działań i okazywania pewnych cech; do każdej pozycji społecznej przypisana jest rola społeczna. Obejmując pozycję społeczną, jednostka staje się postacią w dramacie napisanym przez społeczeństwo, w którym żyje. Wraz z objęciem każdej pozycji społeczeństwo wręcza jednostce rolę do zagrania. To właśnie przez pozycje i role, dwa konceptualnie rozróżnialne fakty - jednostka i społeczeństwo - są zapośredniczone; i to w kategoriach tych dwóch pojęć opisujemy homo sociologicus, człowieka socjologicznego, podstawową jednostkę analizy socjologicznej.

Z tych dwu pojęć, pozycji i roli, rola jest zdecydowanie ważniejsza. Pozycje jedynie identyfikują miejsca w obszarze odniesienia; role wskazują nąm sposób, w jaki osoby na danych pozycjach są powiązane z innymi pozycjami w tym samym polu. Role społeczne reprezentują wymogi społeczeństwa wobec osób zajmujących pozycje społeczne. Wymogi te mogą być dwojakiego rodzaju: wpływające na zachowanie (zachowanie według roli) i wpływające na wygląd i „właściwości” (atrybuty roli). Ponieważ Herr Schmidt jest nauczycielem gimnazjalnym, wymaga się od niego pewnych cech i rodzajów zachowań; to samo dotyczy każdej z jego pozostałych czternastu pozycji. Pomimo że rola społeczna połączona z daną pozycją nie może nam powiedzieć, jak właściwie się zachowa osoba na danej pozycji, wiemy - znając społeczeństwo definiujące tę rolę - co jest wymagane od osoby do niej przypisanej. Role społeczne są więc wiązkami oczekiwań skierowanych wobec zajmujących pozycje w danym społeczeństwie.

Podobnie jak pozycje, także i role są zasadniczo wyobrażalne bez odniesień do konkretnych osób. Zachowanie i cechy wymagane od ojca, nauczyciela gimnazjalnego, funkcjonariusza partii lub gracza w karty mogą być opisane bez odniesienia do żadnego konkretnego ojca, nauczyciela, funkcjonariusza partii czy karciarza. W końcu wreszcie, każda z ról jednostki potencjalnie składa się z pewnej liczby segmentów roli. Oczekiwania związane z rolą nauczyciela gimnazjalnego mogą być podzielone na oczekiwania w odniesieniu do segmentów roli nauczyciel-uczeń, nauczyciel-rodzice itd. Zatem każda rola jest zespołem lub zbiorem oczekiwanych zachowań .

Homo sociologicus stal się zabawą telewizyjną, zwłaszcza w ąuizach, których celem jest „odgadnięcie” z wyglądu i zachowania, jaki dana osoba wykonuje zawód. Beż faktu społeczeństwa takie programy nie miałyby sensu.

Wprowadzone tutaj pojęcia - „pozycji”, „segmentu pozycji” („sektora pozycyjnego”), „roli”, „zachowania według roli”, „atrybutów roli” i „segmentów roli” („sektora roli") - można znaleźć w analizie N. Grossa et al., w drugim rozdziale A Language for Role Analysis. Poza definicją tych pojęć, nowością u Grossa jest rozróżnienie pomiędzy zachowaniem według roli i atrybutami roli oraz dalszy podział pozycji i ról na segmenty lub sektor)'. Taki podział pojawia się także, choć wyrażony w innych terminach, u R.K. Mertona w eseju The Eole-Set\ rozróżnienie pomiędzy „rolami” i „zadaniami” wprowadzone przez T. Parsonsa wydaje się służyć podobnym celom. [...]