Skan20101016013

314 R. Dahrendorf

Jednakże prawa i sądy nie są bynajmniej jedynymi manifestacjami oczekiwań wobec roli oraz sankcji. Bezsprzecznie można dowodzić, że zakres prawnie regulowanego zachowania rozszerza się wraz z rozwojem społecznym; w każdym razie zakres ten jest dużo szerszy we współczesnych rozwiniętych społeczeństwach niż w społeczeństwach historycznych lub słabo rozwiniętych. A przecież nawet w dzisiejszych Niemczech, Francji, Anglii i Ameryce istnieje szeroki zakres zachowania społecznego będący poza zasięgiem sądów i prawa (wyłączając z tego metaforyczne znaczenie), który przez większość obywateli jest uważany za ważniejszy od tego poddanego sankcjom prawnym. Jeżeli Herr Schmidt jako wiceprzewodniczący lokalnej organizacji partii Y uparcie namawia swych partyjnych kolegów do popierania partii Z, nie może się raczej spodziewać aprobaty z ich strony, mimo że nie byłby za to wykroczenie sądzony przez żaden sąd. Mówiąc ściślej, nie byłby sądzony przez żaden oficjalny sąd. Faktycznie liczne dzisiejsze organizacje stworzyły swe własne quasi-legalne instytucje mające wymuszać zgodność z ich nakazami zachowań. I oczywiście bycie ekskomunikowanym z Kościoła, wydalonym z partii, wyrzuconym z firmy lub skreślonym z listy członków organizacji branżowej wcale nie jest o wiele łatwiejsze od bycia skazanym przez sąd na karę więzienia. Są to sankcje ekstremalne, lecz istnieją także lżejsze kary - od milczącej dezaprobaty do nagan, przymusowych przeniesień i opóźniania awansu -których efekty nie mogą pozostać niedoceniane. A więc poza oczekiwaniami typu „musi”, większość ról społecznych zawiera pewne oczekiwania typu „będzie" (shall-expectations), niewiele mniej przymuszające od oczekiwań typu „musi”. W oczekiwaniach typu „będzie” nadal przeważają sankcje negatywne, choć osoba skrupulatnie się do nich stosująca może być pewna szacunku ze strony innych. Człowiek tala „daje wzór zachowania”; zawsze „robi to, co należy” i przez to „można na nim polegać”.

W przeciwieństwie do poprzednich, trzecia grupa oczeldwań wobec roli, oczekiwania typu „m o ż e” (can-expectations), pociąga za sobą głównie sankcje pozytywne. Jeżeli Herr Schmidt spędza większość swego czasu wolnego, zbierając fundusze dla swej partu, jeżeli jako nauczyciel sam zgłasza się do dyrygowania szkolną orkiestrą lub jako ojciec spędza każdą wolną chwilę ze swymi dziećmi, zyskuje szacunek przez to, że robi „więcej niż trzeba”, więcej niż się od niego oczekuje. Nawet oczekiwania typu „może” nie prowadzą nas do obszaru nieregulowanych zachowań społecznych. Człowiek nie czyniący nigdy więcej, niż to, co jest absolutnie konieczne, musi mieć bardzo efektywne alternatywne źródła gratyfikacji, by pozostać niewzruszonym przez dezaprobatę ze strony innych. Jest to obowiązujące przede wszystkim w sferze zawodowej, lecz także w partiach politycznych, dobrowolnych, ochotniczych organizacjach i instytucjach edukacyjnych, gdzie stosowanie się do oczekiwań typu „może” jest często warunkiem awansu. Niezależnie od tego, jak trudne jest precyzyjne sformułowanie treści oczekiwań typu „może” i związanych z nimi sankcji, nie odgrywają one wcale mniejszej roli od pozostałych typów oczekiwań w rolach nam przypadających, chcemy czy nie chcemy, na scenie społeczeństwa.

Funkcja skarbnika klubu piłkarskiego, jaką pełni Herr Schmidt, może zostać użyta jako przykład klas oczekiwań wobec roli i ich sankcji:

Rodzaj oczekiwania	Rodzaj sankcji		Przykład zachowania
	Pozytywne	Negatywne
oczekiwania typu „musi"	-	kara wymierzona przez sąd	uczciwe postępowanie w sprawach finansowych
oczekiwania typu „będzie"	(popularność)	wyłączenie społeczne	aktywne uczestnictwo w spotkaniach klubu
oczekiwania typu „może"	szacunek	(niepopularność)	dobrowolne prowadzenie zbiórek funduszy

Klasyfikując i definiując sankcje narzucające zgodność z zachowaniem właściwym roli społecznej, wkraczamy na obszar socjologii prawa. Pomiędzy oczekiwaniami typu „musi”, „będzie” i „może” z jednej strony, a prawem, obyczajem i zwyczajem z drugiej jest coś więcej niż tylko analogia; oba zestawy pojęć odnoszą się do tych samych zjawisk. Tak jak prawa mogą być traktowane jako rezultat trwającego procesu historycznego, w którym zwyczaje utrwalają się w obyczaje, a obyczaje w prawa, tak i role społeczne są przedmiotem tak rozumianych ciągłych zmian. Podobnie jak prawa mogą tracić swą ważność wraz ze zmianami ich społecznego tla, tak i oczekiwania typu „musi” mogą tracić swą silę. Na przykład w społeczeństwach zachodnich było kiedyś oczekiwaniem typu „musi” opiekowanie się przez męża swymi rodzicami i rodzicami żony, podczas gdy teraz mężczyzna zyskuje dodatkowy prestiż, interpretując oczekiwanie miłości swych rodziców jako obowiązek opieki nad nimi . Subtelny problem społecznych podstaw systemu prawnego nie może tu zostać szczegółowo omówiony, gdyż nie wszystkie jego aspekty przyczyniają się do rozumienia kategorii roli społecznej. Warto jednak pamiętać, że zapośredniczenie jednostki i społeczeństwa przez role społeczne łączy jednostkę, m.in. ze światem prawa i obyczaju. Herr Schmidt odgrywa swe role, ponieważ prawo i obyczaj zmuszają go do tego; lecz tylko dzięki temu, że gra swe role, dostrzega prawo i obyczaj jako określone rzeczywistości, przez co staje się częścią normatywnej struktury społeczeństwa. Kategoria roli jest więc wiele znaczącym punktem wyjścia także dla socjologicznej analizy prawnych norm i instytucji.

Trudno byiobyjasno sformułować oczekiwania wobec roli bez odnoszenia się do sankcji umożliwiających klasyfikację ról według stopnia, w jakim związane są z nimi przymuszające oczekiwania. Pewne role społeczne Herr Schmidta wiążą się z licznymi daleko idącymi oczekiwaniami typu „musi” - szczególnie [rola] obywatela, lecz także męża i ojca. Inne - przede wszystkim karciarza, choć również protestanta i Niemca - nie pociągają za sobą jakichkolwiek sankcji prawnych. Stopień instytucjonalizacji ról społecznych, tj. stopień, do jakiego powiązane oczekiwania są wymuszane przez sankcje prawne, dostarcza nam standardu oceny ważności danej roli nie tylko dla społeczeństwa, ale i dla jednostki. Jeżeli uda nam się „policzyć” wagę sankcji, otrzymamy środek porządkowania, charakteryzowania i rozróżniania wszystkich znanych ról w danym społeczeństwie .

Jednakże podobnie jak homo sociologicus nie wyczerpuje ludzkiej osobowości, tak i żadna z ról Herr Schmidta nie może zapisać całego jego zachowania w odpowiadającej jej pozycji społecznej. Istnieje zakres, w którym jednostka może się zachowywać w dowolny, wybrany przez siebie sposób. Biorąc pod uwagę nasz nacisk na fakt dokuczliwości społeczeństwa, szczególnie ważne staje się zdefiniowanie zakresu tej wolności. Niewątpliwie od ojca Schmidta zależy, czy chce zagrać w piłkę, czy pobawić się elektryczną kolejką ze swymi dziećmi i żadne społeczne zakotwiczone w strukturze działanie nie określi, czy nauczyciel Schmidt pozyska uwagę uczniów dzięki dowcipowi czy też intelektowi. Jednak te obszary wolnych wyborów są niewielkie wl porównaniu z olbrzymimi obszarami skrępowania związanego z usankcjonowanymi oczekiwaniami wobec roli. W istocie im precyzyjniej określimy kategorię roli społecznej, tym groźniejszy staje się problem homo sociologicus, człowieka socjologicznego, którego każdy ruch wyraża nałożoną na niego przez bezosobowe działanie społeczeństwa rolę. Czy

Podobna klasyfikacja oczekiwań wobec roli według stopnia przymusowości została stworzona przez Grossa et al., którzy używali pojęć oczekiwań „dopuszczalnych” (typu „może”), „preferencyjnych” (typu „będzie”) i „obowiązkowych” (typu „musi”); jednak brak odniesienia do sankcji prawnych odbiera ich analizie wiele z jej potencjalnej mocy.

10 . .

Bliskie związki prawa i obyczaju oraz sposoby, w jakie rzeczywiste zachowanie wpływa na zachowanie oczekiwane, mogą być także zobrazowane przez toczone w wielu krajach debaty na temat karalności homoseksualizmu i aborcji.

Wstępne próby w tym celu zostały poczynione w niepublikowanej jeszcze rozprawie Karla E Schumanna na temat teorii i technik pomiaru sankcji społecznych.