Skanowane
9

wiście, nie można ograniczać jego dziedziny do tego, co niewłaściwie nazwano „pogodnym, świetlistym, jaśniejącym niebem” zakładając, że jego funkcje meteorologiczne powstały pod wpływem późniejszej ewolucji lub obcych czynników. Piorun był bronią Zeusa, a miejsca, w które uderzał grom, Enelysia, jemu były poświęcone. Tytuły Zeusa są przejrzyste i wszystkie świadczą w mniejszym lub większym stopniu o jego związkach z burzą, deszczem i urodzajem. Jest więc nazywany Ombrios i Hyettios (deszczowy), Urios (zsyłający pomyślne wiatry), Astrapios (piorunujący), Bronton (grzmiący) itd. Nazywa się go też Georgos (rolnik) i Chtonios (Hezjod, Prace i dnie, 465), gdyż deszczom daje rozkazy i zapewnia urodzaj pól. Nawet przedstawianie go w postaci zwierzęcej (Zeus Lykaios, w postaci wilka, któremu składa się ofiary z ludzi; por. Nilsson, Geschichte, s. 371 ns.) tłumaczy się magią rolniczą (ofiary składano w czasie su szy, klęsk żywiołowych itd.).

Od dawna już zauważono, że chociaż Zeus był naczelną-postaci! panteonu greckiego, nie    iaiLUiQg0wie, a jego kuli

był mniej rozwinięty. Rozmaicie usiłowano wyjaśnić tę nieprawidło* wość (por. Nilsson, s. 369). Tak jak każde bóstwo niebiańskie, Zeui nie zawsze występuje w życiu religijnym, jednakże dwie ważne dzieJ dżiny są jemu poddane: rolnictwo i ekspiacja. Wszystko, co zapewni: dobry zbiór (meteorologia, deszcz), i wszystko, co oczyszcza z grze chu, podpada pod jurysdykcję niebiańską. „Oczyszczenie” i „inicjał cja” za pomocą pioruna lub tego, co piorun wyobraża (romb, kamie] piorunowy), to ryty archaiczne (§ 12), które są dowodem nie tyłki starożytności bóstw niebios, ale i dawności aspektów dramatycznych burzliwych. Wielu uczonych zafascynowanych etymologią imię *Dieus zbyt łatwo zapomina o strukturalnej jedności archaicznej tuicji bóstw uranicznych. Zeus oczywiście jest władcą, zachował je nak wyraźniej niż inne bóstwa niebiańskie charakter „ojca”. Jest Zeus pater (por. Djaus pitar, Jupiter), archetypem ojca rodziny p triarchalnej. Socjologiczne koncepcje plemion aryjskich odzwierci łają się w profilu ojca rodziny, pater familias. Funkcja ta wyjaś nazwę Zeusa Ktesios, „ojca rodziny (Hausvater)”, którego migrują Helleni zabierali zawsze ze sobą i przedstawiali jako prawdziw geniusza domowego pod postacią węża. Jako „ojciec” i „władc Zeus jest też oczywiście bóstwem miasta, Zeus Polienos, z któr królowie czerpią swój autorytet. Ale ta wielopostaciowość da zawsze sprowadzić do jednej i tej samej struktury: najwyższa władza należy do ojca, tzn. do stwórcy, sprawcy wszechrzeczy. Pier-wiastek „kreacyjny” wyraźnie występuje u Zeusa, ale nie w płaszczyźnie kosmogonicznej (bo nie on stworzył wszechświat), lecz w płaszczyźnie biokosmicznej, bo rozkazuje źródłom urodzaju, jest panem deszczu. Jest „stwórcą”, bo jest „tym, który zapładnia” (nieraz jest on również bykiem; por. mit o Europie). „Stwarzanie” Zeusa zależy głównie od dramatu meteorologicznego, a przede wszystkim od deszczu. Jego najwyższa władza jest władzą ojca i władcy zarazem. Czuwa on nad porządkiem w rodzinie i w przyrodzie zarówno dzięki swej stwórczej mocy, jak i autorytetowi stróża praw.

\25. Jupiter, Odyn, Taranis itd. ItalsliLJupiter, podobnie jak Zeus, był czczony na wyżynach. Góra skupia w sobie wieloraki symbolizm (§ 31): jest „wysoka”, bliższa nieba, jest miejscem, gdzie gromadzą się chmury i skąd rozlega się grzmot. Olimp był niewątpliwie górą uprzywilejowaną, lecz Zeus, podobnie jak Jupiter, przebywał na każdym miejscu wzniesionym. Przydomki Jupitera są również bardzo wymowne: Lucelius, Fulgur, Fulgurator. Jupiterowi (podobnie jak Zeusowi) poświęcony był dąb, albowiem jest to drzewo, w które najczęściej uderza piorun. Dąb na Kapitolu należał do Jupitera Fe-retrius, do „tego, który uderza” (qui ferit), zwanego również Jupiter Lapis i symbolizowanego przez krzemień. Jak wszyscy bogowie niebios Jupiter karał za pomocą pioruna; karał zaś w pierwszym rzędzie tych, którzy nie dotrzymywali danego słowa łub gwałcili traktaty. Jupiter Lapis był poręczycielem umów międzynarodowych; kapłan, członek kolegium fecjałów, zabijał prosię świętym krzemieniem, wołając: „Jeżeli naród rzymski zgwałci traktat, niechaj Jupiter uderzy w niego tak, jak ja uderzam teraz prosię tym krzemieniem!” Jupiter był bóstwem naczelnym, absolutnym władcą, Jupiter omnipotens, Jupiter Optimus Maximus. Te przydomki znaleźć można nawet w tekstach literackich: summę deum regnator (Newiusz, fr. 15), meus pater, deorum regnator, architectus omnibus (Plautus, Amfitrion, 44 ns.), deum regnator nocte caeca caelum e conspectu abslulit (Akcjusz, fr. 33) itd. Jako prawdziwy władca wszechświata Jupiter ingeruje w historię stosując nie przemoc fizyczną, jak to czyni Mars, ale czary magiczne. Dumśzil (Mitra-Varuna, s. 33; Jupiter, Mars, Quirinus, s. 81) wydobył na światło magię Jupitera,

»• 83