skanowanie18

ponieważ ich myśl natknęła się na zjawisko, którego nie można wyjaśnić mechanicznie: jednak do takich opinii doprowadziła je wtórna systematyzacja toteż ten animizm nie jest identyczny, lecz tylko porównywalny do pierwotnego animizmu małych dzieci.

Drugim czynnikiem, umożliwiającym takie odwrócenie kierunku, jest czynni^ nabywania świadomości. Ponieważ dziecko, nie ma jasnej świadomości niejawnych systematyzacji swego umysłu, gdy tylko dostrzeże, bądź na skutek naszego wypytywania, bądź na skutek refleksji spontanicznej, istnienie takich animistycz-nych przekonań, zajdzie wówczas następujące zjawisko. Dziecko będ2ic skłonne do wyolbrzymiania (we własnych oczach) zakresu tych przekonań: odkrywając, iż chmury wiedzą o tym. że się przesuwają, przypisze świadomość wszystkim ciałom w ruchu, nie zauważając, że faktycznie zachowuje świadomość tylko dla ciał obdarzonych ruchem własnym. Jest to trudność dotycząca logicznego wyłączania lub mnożenia, co pokazaliśmy gdzie indziej, jak była zależna od czynników nabywania świadomości (zob. Piaget. 1939. rozdz. 4). Mówiąc prościej, należy powiedzieć, że dziecko nie jest w stanie - tak samo jak i my zresztą - wystarczająco ściśle wyrazić swej myśli: zniekształca ją nieustannie, w braku przypomnienia sobie niuansów. Ten ustawiczny brak dostosowania między myślą wyrażaną, a myślą niedopowiedzianą sprawia, że takie dziecko podczas badania przez wypytywanie wyda się niekiedy bardziej, niekiedy mniej animistyczne, niż jest w rzeczywistości. I samo dziecko zostanie wprowadzone w błąd. Jest to drugi czynnik nieregulamości w kolejności stadiów.

Wreszcie słownictwo odgrywa również ważną rolę. Na przykład słowo .wiedzieć" ma z pewnością węższe znaczenie w wieku 5 lat niż w wieku 10 lat. Dla małego dziecka .wiedzieć" oznacza .wiedzieć jak dorośli", dla starszego to po prostu .mieć świadomość". Tak. że słowa, zmieniając znaczenie, popchną niekiedy dziecko w kierunku rozszerzenia swego animizmu. niekiedy w kierunku jego ograniczenia.

Reasumując, widzimy jak te trzy czynniki, mogą powodować odwrócenie kierunku w ogólnym rozwoju animizmu dziecięcego. Czy należy wyciągnąć stąd wniosek, że nasze cztery typy odpowiedzi nie tworzą stadiów i. że nie można twierdzić, iż w ogólnym zarysie dziecko przechodzi od całościowego animizmu do animizmu coraz bardziej ograniczonego? Oczywiście, że nie. Każde z naszych dzieci, wzięte oddzielnie, prezentuje być może systematyzację domyślną, odmienną od systematyzacji ujawnionej w badaniu, każde poza tym jest równie dobrze podatne na częściowe cofanie się w szeregu stadiów, jak i posuwanie się naprzód w linii prostej, przeciętnie jednak, cztery typy odpowiedzi, jakie otrzymaliśmy, stanowią istotnie typy systematyzacji, między którymi faktycznie oscyluje myśl spontaniczna dziecka i te cztery typy charakteryzują naprawdę cztery stadia.

ROZDZIAŁ 6

pojęcie ..życia

Wożę być interesujące uzupełnienie poprzedniego badania współzależnym badaniem pojęcia, które dzieci oznaczają słowem „życie". Nic bowiem nie wykazuje, by pojęcia .życie" i „świadomość" całkowicie się pokrywały, tym bardziej, że nie jest tak u dorosłego. Przede wszystkim jednak pojęcie „życia", pod pewnymi względami, jest bardziej znane dziecku niż pojęcia wyrażane przez czasowniki „wiedzieć" i „czuć". Badając je. mamy więc szansę napotkania systematyzacji wyraźniejszych niż poprzednio i przy okazji każdej odpowiedzi dziecka napotkania bogatszych argumentów i uzasadnień logicznych. Jeżeli wyniki obecnego rozdziału będą zgodne z wynikami rozdziału poprzedniego, to w takim razie będzie w tej zbieżności dowód nie do pominięcia. Toteż prosimy czytelnika o wybaczenie nam nieuniknionych powtórzeń, do których doprowadzi nas badanie pojęcia „życie".

Technika, jakiej będziemy używać, jest bardzo podobna do tej. którą posługiwaliśmy się dotąd. Polega na pytaniu, czy pewne, wymieniane przedmioty są żywe i dlaczego? Należy podjąć te same środki ostrożności, aby uniknąć zwykłej sugestii i perseweracji.

Otrzymane wyniki pozwoliły nam zdecydowanie odnaleźć cztery poprzednio określone stadia w odniesieniu do świadomości przypisywanej rzeczom. Podczas pierwszego stadium, za żywe uważane jest wszystko to. co ma aktywność czy nawet funkcję lub użyteczność, jakakolwiek by ona była. W drugim stadium, życie określa się za pomocą ruchu, przy czym wszelki ruch uważany jest za częściowo spontaniczny. W trzecim stadium, dziecko rozróżnia ruch własny i wymuszony: życie utożsamiane jest z pierwszym z tych ruchów. Wreszcie, w czwartym stadium, życie zastrzegane jest dla zwierząt, lub zwierząt i roślin. Zrozumiałe jest. że te same dzieci, nie przynależą koniecznie do tych samych stadiów w tej serii badań i w serii związanej z pojęciem świadomości (z wyjątkiem

155