skanowanie3

naszym uczniom, a kiedy ich zapytać, czym .się przypomina", to albo nie rozumieją, albo mówią takie, że ustami. Skoro wyraz myśleć ma więc dla nich ograniczony sens. to niemniej jednak jest jedynym, który oznacza dla dzieci aktywność czysto umysłową. Otóż. właśnie ujrzeliśmy, że w ich pojęciu, jedynym siedliskiem aktywności umysłowej są usta. Co to znaczy?

Trzeba tu wprowadzić zasadnicze rozróżnienie. William Stern (1907) utrzymywał. że od wieku około trzech lat kształtuje się różnicowanie między tym. co psychiczne a tym. co fizyczne w tym znaczeniu, że dziecko używa odtąd pewnych słów oznaczających .sądzić", „wydawać się" itp.. jak w tym zdaniu: .Chyba boli ją głowa?” Dziecko odróżniałoby więc postrzeganą rzeczywistość od interpretacji czy hipotezy, to znaczy odróżniałoby rzeczy od myśli. Trzeba jednak wystrzegać się „sofizmatu niedomówienia" i wypada oddzielić płaszczyznę czynności od płaszczyzny refleksji. W płaszczyźnie czynności czy skutecznego posługiwania się myślą jest rzeczywiście wyraźne, że dzieci, o których mówi Stern, zaczynają odróżniać bezpośrednie postrzeganie od rzeczywistości zakładanej czy wywnioskowanej. To jest bardzo znaczący nabytek Ale nie jest to dowód, aby te same dzieci uświadamiały sobie ten dualizm (tzn. aby zauważały to. co implicite czynią). Szczególnie nie jest to dowodem, aby z tego dualizmu brały ideę rzeczywistości postrzeganej i myśli interpretującej ją.

Wreszcie nie jest to też argument za tym. aby w ogóle odróżniały to. co psychiczne od tego. co fizyczne. Jedynym odkiyciem. którego dokonały te dzieci jest to. że rzeczywistość nie podlega już całkowicie ani pragnieniom, ani twierdzeniom (zob. Piaget. 5005. s. 198). Ale rzeczywistość fizyczna w tym stadium może być jeszcze mocno przeniknięta intencjami, psychiką itp.. tak samo jak dziecko może nic jeszcze nie wiedzieć o swej własnej myśli lub pojmować ją jako głos materialny.

Jeżeli chcemy mówić o rozwoju pojęcia myśli, to mamy prawo uważać przekonanie dziecka, zgodnie z którym myśli się ustami, za pierwotne. W chwili pojawiania się. pojęcie myśli miesza się więc z pojęciem głosu, to znaczy słów. które właśnie się wymawia lub słyszy.

Czy istnieje więc w tym stadium rozróżnienie między tym. co psychiczne a tym. co fizyczne? Bez wątpienia można powiedzieć, że tak. poniev/aż mowa jest aktywnością Ja. Dwa zasadnicze ograniczenia nie pozwalają nam jednak wyrazić rzeczy w ten sposób: z jednej strony słowa są dla dziecka częścią rzeczywistości materialnej, a z drugiej to. co słowo zawiera z aktywności subiektywnej albo nie jest zauważane przez dziecko, albo sprowadzane jest do materialnego procesu, do faktu dmuchania czy powodowania wiatru. Myśl jest więc bądź ze słów-rzeczy. bądź. rzadziej, z powietrza.

Istotnie, słowa nie mają dla dziecka niczego wewnętrznego czy psychicznego. To właśnie postaramy się dalej wykazać przez analizę bezpośrednią. Zobaczymy.

44

że słowa są częścią rzeczy i w rzeczach są umieszczane. Uszy i usta ograniczają się węc do współpracy z rzeczami, do przyjmowania słów i ich wysyłania. Zobaczymy też. że w pewnym stadium sen jest _w pokoju", tak samo jak myśl jest równie dobrze na zewnątrz jak i w ustach. Nie ma wyraźnego rozróżnienia między wewnętrznym charakterem psychiki a zewnętrznością materialną.

Poprzestańmy chwilowo na pierwszym przybliżeniu. Gdy pytamy dzieci „Skąd bierze się myśl?", nie wahają się przypisywać myśli zewnętrznego pochodzenia, mimo iż mówią, że myśli się ustami. Oto najpierw dwa przykłady:

AC KER (7:7) czterokrotnie powiedział nam. jak było widoczne wyżej, że myśli się ustami: Kiedy myśli się ustami, to skąd bierze się myśl? Z oczu. z zewnątrz. Widzimy i wtedy myślimy. - Więc jak się nie mówi. to czy się myśli* - Tak. - Czym?

-    Ustami'. Po chwili: „Jak nic się nie mówi. to czym się myśli? - Żołądkiem. Acker. wymieniając te nazwę, wskazuje przełyk albo krtań. Wciąż chodzi więc o głos.

RATT (8:10) jak widzieliśmy powiedział nam. że niczego nie ma w głowie, kiedy się myśli. Można widzieć głos? - Nie. - Można go poczuć? - Tak. - To słowa mają siłę? - Tak. - Powiedz mi jakieś słowo mające siłę. - Wiatr. - Dlaczego słowo „wiatr" ma siłę? - Bo szybko leci. - To słowo czy wiatr leci szybko? -Wiatr. - Powiesz mi jakieś słowo mające siłę? - Kiedy daje się kopniaka. - Czy to jest słowo? - Nie. - Powiesz mi jakieś słowo mające siłę? - Czym się myśli? - Ustami. - Co jest w głowie, kiedy się myśli? - Mc. - Co robi głos? - Mówi. - Czy wiesz, co to są słowa? - Jak się mówi.

-    Gdzie jest słowo dom? - W ustach. - Czy jest w głowie? - N<e.

Być może można wątpić w wartość przytoczonych przykładów zanim pozna się nasze wyniki dotyczące słów (zob. dalej rozdz. 2). Jednak w świetle tych wyników, te dwa przypadki są zupełnie jasne. Am jedno ani drugie z tych dzieci nie odróżniło słów od nazywanych rzeczy. Acker sądzi więc. ze wystarczy zobaczyć dom by od razu pomyśleć słowo, jak gdyby nazwa była zapisana w rzeczy. Ratt nie rozumie, że to rzeczy, a nie nazwy mają siłę. Nazwa jest więc spostrzegana w rzeczy: tak jak scnsualiści przedstawiali sobie myślenie jako grę obrazów odciśniętych w mózgu pod naciskiem przedmiotów, tak i dziecko przedstawia sobie myślenie jako wymawianie słów. złożonych w ustach pod naciskiem rzeczy.

Zajmijmy się teraz przypadkiem dziecka, które ma własną koncepcję pamięci, charakterystyczną dla realizmu, o którym mówimy:

SCHI (6 lat) sam wymawia słowo .pamięć". Co to jest pamięć? - To jak się coi przypomina. - W jaki sposób się przypomina? - Nagle nam to przychodzi na my4 w naszej duszy. Najpierw coi nam powiedziano, to wchodzi do naszej duszy, potem to wychodzi i wraca. - To wychodzi? Dokąd to idzie? - Do nieba. - Wierzysz w to? - Tak. nie wiem. ale mówię to. co wiem (to. co mi się wydaje).

45