skanowanie0011 (88)

np. w Kazaniach świętokrzyskich', dziewicą porodzonego ’przez dziewicą urodzonego’, słowa zmówiona oćcem świętym ’sfowa zmówione przez ojca świętego’. Bogiem sławiena jest w Bogurodzicy konstrukcją występującą na prawach wariantu składniowego w stosunku do konstrukcji u twego syna ... zwolena. Mamy tu do czynienia z dwoma wariantami składniowymi, ponieważ autor nie chciał bliskich sobie treści wyrazić podobnie.

U (twego syna gospodzina ... zwolena). Jak była o tym mowa powyżej, jest to konstrukcja składniowa o podobnej funkcji, co omówiony narzędnik sprawcy. Konstrukcja ta powtarza się konsekwentnie we wszystkich staropolskich przekazach naszej pieśni, o jakiejś pomyłce nie ma więc mowy, choć niektórzy wydawcy w ostatnich 100 latach próbowali niesłusznie poprawić to miejsce na „twego syna ..Choć archaiczna, jest to konstrukcja powtarzająca się zarówno w średniowieczu (np. ja u ciebie niedostojna), jak też możliwa do dziś dnia w takich zwrotach, jak on jest u nich mile widziany.

Zwolena to uprzymiotnikowiony imiesłów bierny od czasownika zwolić. Do tej samej rodziny wyrazowej należą takie czasowniki polskie, jak dozwolić, pozwolić, przyzwolić, a sam wyraz jest poświadczony także w innych językach słowiańskich, m.in. w języku dolnołużyckim i dialekcie pomorskich Słowińców. W zabytkach staropolskich ma zwolić najczęściej charakter literacki, choć pojawia się — w nieco innym znaczeniu — w tekstach prawniczych. Przypominam, że imiesłów ten ma tu znaczenie: ’z wielu wybrany; mający poważanie, uznanie’.

Spuści — to forma trybu rozkazującego od czasownika spuścić ze znaczeniem ’nachyl ku nam, przychyl ku nam, skłoń ku nam’ czyli ’u-ezyń przychylnym’. Było to znaczenie już w XVI wieku odczuwane jako archaiczne, niekiedy wyrazu nie rozumiano, co powodowało pomyłki w późniejszych odpisach. Spuścić jest tu wyrazem bliskoznacznym do następującego w tym samym wierszu zyskać w znaczeniu ’pozyskać\

Napełń myśli znaczy tu ’spełń zamiary, pragnienia’. W tym samym znaczeniu spotykamy czasownik napełnić także w innych polskich tekstach średniowiecznych, np. w Kazaniach gnieźnieńskich: Aby to skutkiem napełniał ’aby to spełnił czynem’.

Jąż (nosimy), jegoż (prosimy), to dwa zaimki względne występujące do końca średniowiecza; później zastąpiły je zaimki który i co, istniejące do dnia dzisiejszego: modlitwę, którą zanosimy; racz dać, o co prosimy.

Nosimy w znaczeniu ’zanosimy (modlitwy)’ stanowi na tle polszczyzny średniowiecznej unikat, w tekstach występuje raczej wzdawać, czynić modlitwy.

Pobyt.. .przebyt — pierwszy z tych wyrazów nie występuje w żadnym innym zabytku średniowiecznym, drugi z nich był wyrazem archaicznym już w XV wieku, utrzymywał się tylko w tekstach religijnych i zaniknął W wieku XVI.

Pozostałe wyrazy występują jako normalne w tekstach XV-wiecz-nych, a niektóre utrzymują się do dziś: chrzciciela (forma krzciciel znana jest do dziś dnia w gwarach), człowiecze, daj, dziewica, matko, myśli, modlitwę, prosimy, rajski, słysz, usłysz, głosy, na świecie, po żywocie.

leszcze krótka uwaga o kończącym każdą zwrotkę wezwaniu Kyńe ciel son. Jest to przejęte do liturgii łacińskiej z języka greckiego wezwanie Kyńe eleis on Tanie zmiłuj się’. Wezwanie to było od czasów pityjęcil chrześcijaństwa stałym elementem powtarzanym przez lud w OMSle nabożeństwa. Stąd stawało się Kyńe eleison także refrenem pleśni w językach narodowych (np. w języku czeskim), a jego forma ulegała fonetycznemu przyswojeniu. Taką formą polską był kierlesz, opiewany w kościołach, a także w innych sytuacjach, np. Polacy mieli Śpiewać Kierlesz w bitwie pod Jarosławiem w 1249 r. Ta też aklamacja znajduje się dwukrotnie, jako refren, w Bogurodzicy, jednak w formie nic spolszczonej.

Zasób wyrazów w naszym najstarszym wierszu ocenić się daje jeszcze ud innej strony, mianowicie od strony ilościowej co do częstotliwości użytych w utworze części mowy. Najważniejsze pozycje dotyczą rzeczowników, czasowników i przymiotników. Wszystkich wyrazów jest w wierszu 43, w tym rzeczowników 17, czasowników 11, przymiotników ,1, Szczególnie dużo ma rzeczowników pierwsza zwrotka, bo aż 6 + 2 razy użyte imię Maryja. W dłuższej drugiej zwrotce jest iefo 9. Czasowniki występują w pierwszej zwrotce 4 razy, w tym 2 razy w formie przymiotnikowego imiesłowu biernego (sławiena, zwolena), w drugiej zwrotce o wiele częściej, bo pojawia'się ich 7.

Przewaga, jaką mają w Bogurodzicy rzeczowniki nad czasownikami, dowodzi wyżNzego stopnia rozwoju. I tak warto podnieść, że już najdawniejszy polski tekst ma charakter rzeczownikowy, nie czasownikowy, a wlicinic większa częstotliwość rzeczowników dowodzi wyrobienia stylistycznego I intelektualnego pisarza. W tekstach prymitywniejszych

27