skanowanie0029 (45)

Ntowipólmlernok

zostają pewne określone warunki. Autor wymienia trzy najważniejsze: kiedy dana literatura znajduje się na wczesnym etapie rozwoju}] kiedy dana literatura uważa się za peryferyjną bądź „słabą”, lub też zarówno za peryferyjną, jak i słabą; kiedy przeżywa punkty zwrotne, kryzysy, bądź odczuwa literacką próżnię¹. Idee te podjęto w kolejnych pracach i rozwinięto na drodze analizy konkretnych studiów przypadków. I tak na przykład Maria Tymoczko twierdzi, że przekład odegrał kluczową rolę w zwrocie od epiki do romansu, który dokonał się w XII wieku:

W XII wieku dokonała się jedna z najważniejszych przemian w kulturze Zachodu: przejście od epiki do romansu. Była to oczywiście zmiana poety-? ki; zaznacza ona przejście od tradycyjnej ustnej historii o bohaterze do literatury pisanej, do której autor wprowadza innowacje. Przejście •to łączyło się ze zmianami w większych elementach literackich, takich jak gatunek li-? teracki i typologie postaci, a także ze zmianami formalnymi, takimi jak wypracowanie nowych rodzajów metrum, figur retorycznych itp. Była to również przemiana ideologiczna. Oznaczała porzucenie etosu wojownika fik rzecz dworskich kodów zachowania i opiewania miłości romantycznej²,

Tymoczko uważa, że przekład odegrał w tym zwrocie rolę fundamentalną i pokazuje, że elementy romansów znaleźć można w poprzedzających je chronologicznie przekładach, a także iż romans narodził się w kontekście wielokulturowym. Nie ograniczając się do poetyki, lecz koncentrując się również na sposobie produkcji, śledząc stopniowe przejście ku nieanonimowym dziełom tworzonymi dla wymienionych z nazwiska mecenasów, Tymoczko pokazuje, jak istotną rolę odegrał przekład. Przypadek zwrotu od epiki do romansu, który nadał europejskim językom narodowym status języków literackich, potwierdza hipotezę Even-Zohara, że aktywność przekładowa jest intensywna, gdy literatury znajdują się na wczesnym etapie rozwoju.

Zebrane z katalogów wydawniczych współczesne dane liczbowe dotyczące tekstów tłumaczonych stanowią dobrą ilustrację hipotezy, że „peryferyjne” systemy literackie tłumaczą dużo, w odróżnieniu od tych systemów, które uważają się za „główne”. Na przykład odsetek publikowanych przekładów na język angielski kontrastuje silnie z odsetkiem publikowanych przekładów na takie języki, jak izwedzki, polski czy włoski. Najwyraźniej wynika to z wzorców konwencji, które ustalają się dość szybko, a także z technologicznej samowystarczalności świata anglojęzycznego oraz uzyskania przez angielszczyznę statusu światowej lingua franca po II wojnie światowej. Niemniej dane przytoczone przez Lawrence’a Venutiego w jego książce z 1992 roku wykazują zaskakujące rozbieżności. Z podanych przez niego liczb dotyczących Włoch w latach 80. wynika, że 26% wydawanych tam rocznie książek to przekłady, przeważnie z języka angielskiego, a odsetek ten wzrasta aż do 50%, 70% czy nawet 90% produkcji danego wydawnictwa w przypadku przekładów literackich. Silnie kontrastują z tymi liczbami dane za lata 1984-1990 w krajach anglojęzycznych: przekłady stanowiły w tym okresie zaledwie 3,5% wydanych książek w Stanach Zjednoczonych, a w Wielkiej Brytanii odsetek przekładów był jeszcze niższy, 2,5%®. Stały spadek działalności przekładowej w XIX wieku, gdy Wielka Brytania wyrosła na mocarstwo, można powiązać ze zmianami w samoocenie i z przekonaniem o wrodzonej wyższości angielskiego systemu literackiego nad innymi systemami, co omówione zostało we wcześniejszych partiach niniejszej książki.

Czeskie odrodzenie, datujące się na początek XIX wieku, stanowi przykład rodzącej się literatury narodowej, która stara się rozszerzyć wachlarz dostępnych modeli poprzez przekłady. Czeski uczony Vladimir Macura, badacz roli przekładu w czeskim odrodzeniu, zwraca uwagę na wagę przekładu jako jawnej polityki kulturowej:

Przekład nie był postrzegany jako bierne poddanie się impulsom kulturowym płynącym z Zachodu; przeciwnie, uznawany był za działalność czynną, wręcz agresywną, za akt zawłaszczenia cudzych wartości kulturowych [...] przekład postrzegany był jako inwazja na terytorium rywala, inwazja podjęta z zamiarem zdobycia bogatych łupów. W przedmowie do swoich przekładów Schillera czeski pisarz Jan Evangelista Purkeynć, który został później światowej sławy fizjologiem, interpretował przekład jako natychmiastową reakcję na niszczący wpływ obcych kultur, dosłowny akt zemsty

¹¹ Rothinking !'lYanslatlon: Dincounie, Subjaciiultu, Ideologu, red. L. Venuti, London: Routleclgo, 19981 h. iv (>.

ML

1

   I. Even-Zohar, Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie literackim, przeł. M. Heydel, w: Współczesne teorie przekładu.,., s. 195-204.

2

   M. Tymoczko, Translation as a force for literary reuolution in the twelfih century: the shiftfrom epic to romance, „New Comparison” 1986/1, s. 7-37.