skanowanie0070 (11)

Niewspółmierność

mitu założycielskiego można wskazać nazwiska trojga patronów komparatystyki: byli to pani de Stael, Goethe oraz Hugo Meltzl de Lomnitz⁸. W dziele De 1’Allemagne pani de Stael opisywała sztukę słowa jako wyraz ekspresji narodu, jego kultury, życia duchowego oraz jego instytucji; przedstawiając w ten sposób literaturę niemiecką swoim francuskim współobywatelom, zapoczątkowała dyscyplinę, którą Michael Palencia-Roth nazwał literaturą kontrastywną”, a która jest refleksją na temat narodowych różnic, oglądanych poprzez analizę tematów i motywów, postaw, gatunków literackich, figur, stylów oraz całych dzieł beletrystycznych⁹. Książka pani de Stael ukazała kulturze francuskiej, żywiącej nieuświadomione przekonanie o własnej uniwersalności, obraz analogiczny: świat innej kultury, inaczej formułującej myśli i uczucia. (Przekonanie, że każdy naród ma swoją własną, nieredukowalną tożsamość kulturową i system wartości, zostało najdobitniej sformułowane przez Herdera już pokolenie wcześniej, lecz jego pisma nie zdobyły sobie natychmiastowej międzynarodowej sławy - a przez nią komparatystycznolite-rackiego oddziaływania - tak jak dzieła de Stael)¹⁰.

W1820 r. Goethe przewidział (a poprzez swoje przekłady i adaptacje przyspieszył) nadejście epoki „literatury światowej”, które ułatwić miały podróże, a za model posłużyć miał handel międzynarodowy: „Kiedy już powstanie literatura światowa* rzecz przy coraz to się wzmagającej szybkości wymiany myśli nieunikniona, nie powinniśmy spodziewać się po niej niczego innego i niczego więcej nad to, jako „rozważania o naszej literaturze narodowej z kilkoma wtrętami z literatury obcej”; brak im metodologii i dopracowanego umocowania teoretycznego.

⁸    Dlaczego nie Herder (por. K. Trumpener, World Musie, World Literaturę: A Geopolitical View, w: Comparatiue Literaturę in anAge of Globalization, red. H. Saussy, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2006)? Mówiąc najkrócej: raczej kultura niż natura, raczej potrzeba kształtowania sieci wzajemnych relacji niż pragnienie głoszenia jedności gatunków.

⁹    M. Palencia-Roth, Contrastiue Literaturę, „ACLA Bulletin” 1993/24, s. 47--59*

^>D Goethe uznał De 1’Allemagne za dokonanie wyłomu „w chińskim murze prze-Hlarzalych uprzedzeń, który nas dzielił od Francji". Cyt, za: I-I. Nitschack, Die Rezep-tion Madame de Staels in Spanien und Ilispanoanwiika, w: Madame de Stael und die liiternationalittit der europdischen RomaiUik, red. U. Schóning, R Seemann, Oóttlngon: Walla tein, 2003, a. 139. Źródło cytatu /• Goethego: Tag- und Jahreshęfte, 1B04, w: Poetisohe Warka, 1.16, Uerllni Herllner Aiiiipim, 1960, m. 11.23.

czemu sama podołać może i podoła. [...] To, co podoba się dumom, będzie się rozprzestrzeniać w sposób nieograniczony i jak to już dziś widzimy, zaskarbi sobie przychylność we wszystkich stronach i regionach”¹. Brzmi to bardziej jak strategia dystrybucji, a nie dyscyplina naukowa, jak opis, nie zaś metodologia. Początkiem dyscypliny było założenie w roku 1877 „Zeitschrift fur vergleichende Literatur” przez Hugo Meltzla de Lomnitz; na okładce pisma widniał tytuł w przekładzie na jedenaście języków. Artykuł wstępny Meltzla, Obecne zadania literatury porównawczej, ogłasza nazwę dziedziny

i przepowiada jej instytucjonalizację^{2 3 4 5 6 7 8}.    ------

Powstanie komparatystyki literackiej w zinstytucjonalizowanej formie datuje się zatem na rok 1877 - rok, w którym ukazały się Ludzkie, arcyludzkie Nietzschego oraz Is He Popinjoy? Trollope’a. Minęło właśnie dwanaście lat od zakończenia wojny secesyjnej, siedem od powstania Drugiej Rzeszy Bismarcka, pięć od publikacji Miasteczka Middlemarch, którego nieszczęsny bohater Casaubon usiłował znaleźć „klucz do wszystkich mitologii”, trzy lata od założenia Powszechnego Związku Pocztowego. Literaturoznawstwo porównawcze jest starsze o sześć lat od Mostu Brooklińskiego i o dwanaście od wieży Eiffla. Lecz nazwa, data narodzin i umiejscowienie na osi czasu nie mówią nam jeszcze nic o tym, jakie cele postawiono przed nową dyscypliną. Vergleichende Literatur i jej odpowiedniki w różnych językach były deklaracjami pewnego programu, wezwaniem czekającym na odzew. Czego dotyczyło to wezwanie? Kto i jak na nie odpowiedział?

1

Cyt. za: H. Birus, Goethes Idee der Weltliteratur. Eine historische Vergegen-

2

wartigung, w: Weltliteratur heute. Konzepte und Perspektiuen, red. M. Schmeling,

3

Wiirzburg: Kónigshausen & Neumann, 1995, s. 5-28. Tekst dostępny na stronie

4

http://www.goethezeitportal.de/fileadmin/PDF/db/wiss/goethe/birusweltlitera-

5

tur.pdf. Zob. także: idem, The Goethean Concept of World Literaturę and Com-paratiue Literaturę, CLCWeb: „Comparative Literaturę and Culture” 2000/2.4:

6

http://docs.lib.purdue.edU/clcweb/vol2/iss4/7. Źródło cytatu z Goethego: Werke,

7

t. 42, Weimar: Bohlau, 1887-1919, s. 502-503.

8

H. Meltzl de Lomnitz, The Present Tasks of Comparatiue Literaturę, w: Comparatiue Literaturę: The Early Years, red. H.-J. Schulz, Ph.H. Rhein, Cha-pel Mili: University of North Carolina Press, 1973, s. 56-62. Oryginał: Vorlaufige Ai (Ig a han der uergleichenden Literatur, „Zeitschrift fur vergleichende Literatur” 1877/1, 8. 179-182.