skanowanie0103

22

wszechną ekstemalizację problemów i zjawisk występujących w poszczególnych państwach, co pozostaje w pewnym związku z pluralizmem, a ostatnio także z decentralizacją ośrodków podejmowania decyzji uczestniczących w stosunkach zewnętrznych. W drugim przypadku, stanowiącym odwrotność pierwszego, chodzi

0    wpływ rzeczywistości międzynarodowej, w tym polityki innych uczestników na sytuację i politykę państwa, i to niezależnie od jego woli zamykania się przed tym wpływem. Środowisko międzynarodowe „wlewa się” nieustannie przez filtr, który stanowią szeroko rozumiane granice i polityka wewnętrzna państwa, do jego systemu wewnętrznego. Ten „filtr” jest zresztą przepuszczalny w obie strony. Otwartość państw i społeczeństw, będąca skądinąd warunkiem ich rozwoju, jest źródłem ich wrażliwości na oddziaływania zewnętrzne, a zarazem przesłanką umożliwiającą emisję własnych, „odpaństwowionych” oddziaływań. Przejawia się to we wzroście masowego komunikowania międzyspołecznego, które rozciąga się od gospodarki po kulturę.

Ważnym aspektem tej cechy stosunków międzynarodowych jest wzrastająca interpenetracja —wzajemne przenikanie się — wszystkich dziedzin (jest ich coraz więcej) tych stosunków. Rzecz nie tylko w przedmiotowym rozszerzaniu się stosunków międzynarodowych, lecz również w coraz większej obecności i wpływie niepolitycznych dziedzin tych stosunków na międzynarodowe stosunki polityczne. Dotyczy to zwłaszcza relacji między polityką a gospodarką w życiu międzynarodowym. Wpływ problemów ekonomicznych i gospodarki światowej na politykę państwa jest tak ogromny, iż istotnie modyfikuje funkcje państwa w stosunkach międzynarodowych. Wymownym przykładem tej tendencji są długie i napięte debaty ministrów spraw zagranicznych Unii Europejskiej na temat choroby wściekłych krów czy upolitycznienie handlu roślinami oleistymi między Europą Zachodnią a USA. Liczne kwestie humanitarne i praw człowieka są także rozstrzygane na najwyższym szczeblu politycznym. Zjawisko to nie oznacza osłabienia prymatu państw i stosunków politycznych, lecz jest jedynie argumentem na rzecz ujmowania stosunków międzynarodowych jako oddziaływań wielu uczestników, działali, relacji

1    zjawisk.

3. Uwarunkowania stosunków międzynarodowych

Oddziaływania międzynarodowe nie powstają ani nie są realizowane w próżni. Ich źródła, kształt (zakres, intensywność), przebieg oraz rezultaty zależą od wielu czynników. Są to czynniki wewnętrzne, właściwe poszczególnym uczestnikom życia międzynarodowego, oraz czynniki zewnętrzne, tkwiące w środowisku międzynarodowym (zawsze innym dla każdego uczestnika). Zbiór uwarunkowań, które występują po obu stronach (uczestnika i jego otoczenia) jest łatwy do ustalenia, natomiast niezwykle trudno określić stopień ich wpływu na konkretne oddziaływania międzynarodowe; dotyczy to także ich hierarchii w odniesieniu do poszczególnych aktorów, działań czy zjawisk międzynarodowych. Należy do tego dodać zmienność treści, wartości i hierarchii tych czynników w czasie oraz przestrzeni (cywilizacyjnej).

Do najważniejszych nadal zalicza się czynnik geopolityczny, czyli geograficzne uwarunkowanie zjawisk politycznych. Chodzi tu o wielkość i jakość (ideologię, kierunek ekspansji) ośrodków siły (władzy) politycznej w najbliższym otoczeniu państwa i w porównaniu z jego własnym potencjałem oraz orientacją polityczną. Inna była treść czynnika geopolitycznego w przypadku małego Luksemburga położonego między dwoma mocarstwami, Francją a Niemcami, inna zaś w przypadku Polski położonej między Niemcami a Rosją (wcześniej Związkiem Sowieckim). Niemałą rolę odgrywa tutaj geopolityczna przeszłość, doświadczenia stosunków państw z ich sąsiadami, które ciążą na polityce tych państw niezależnie od aktualnej sytuacji międzynarodowej. Nieustannie rośnie znaczenie czynnika (geo-)ekonomicz-nego. Rozszerza się także jego zakres: od globalnego potencjału gospodarczego, przez zasoby, surowcowe i finansowe (zadłużenie), siłę waluty, udział w handlu międzynarodowym — aż po zaawansowanie technologiczne. Liczy się także udział inwestycji zagranicznych i udział w międzynarodowych ugrupowaniach gospodarczych oraz koniunktura — jej fluktuacja — w gospodarce światowej, która zmienia się pod wpływem problemów i polityki głównych mocarstw gospodarczych.

Utrzymywanie się istotnego znaczenia uwarunkowań militarnych polega na ich ścisłym i bezpośrednim związku z bezpieczeństwem państwa. Wprawdzie pojęcie bezpieczeństwa podlega ewolucji i rozszerza się na czynniki pozawojskowe, jednak siła militarna pozostaje „ostateczną instancją”. Czynnik militarny jest powiązany z geopolityką (układem sił) oraz z gospodarczym i technologicznym zapleczem. Zawiera zarówno elementy materialne (liczebność armii, jej wyposażenie w środki bojowe nuklearne i klasyczne, logistyka, dyslokacja, zdolność szybkiego reagowania), jak i niematerialne (doktryna obronna, wyszkolenie, miejsce armii w państwie). Istotną rolę odgrywają też różne porozumienia ograniczające potencjały wojskowe i zwiększające zaufanie („przejrzystość”) w sferze wojskowej. Dysponowanie bronią nuklearną i środkami jej przenoszenia jest wyznacznikiem mocarstwowego statusu państwa. Pięć mocarstw tworzących ten ekskluzywny klub zazdrośnie strzeże swego statusu, starając się nie dopuścić do jego poszerzenia. Znalazło to ostatnio wyraz w nacisku oraz sankcjach wobec Indii i Pakistanu po dokonaniu przez oba kraje prób nuklearnych w 1998 r.

Znaczenie czynnika demograficznego, niegdyś pierwszorzędnego, wyraźnie zmalało w czasach współczesnych. Za mocarstwo uchodzą licząca poniżej 60 min ludności Francja i znacznie przekraczające 1 mld ludności Chiny. Zbyt wielka liczba ludności w stosunku do gospodarczych możliwości państwa bywa przyczyną poważnych problemów wewnętrznych. Niedostatek potencjału demograficznego może być rekompensowany jego jakością (np. wykształcenie) oraz za pomocą potencjału gospodarczego i zaawansowania technologicznego (w dłuższym okresie, jeśli obecna tendencja się utrzyma prawdziwym problemem dla Europy może się okazać spadek