Skanowanie 10 04 10 17 (34)

i uperacjonizm nie jest drogą poznania świata, ale jest kryterium 'iilżenia, czy jakieś zdanie jest prawdziwe, czyli operacjonizm ildje się empiryczną teorią prawdy.

Ta empiryczna teoria prawdy przeciwstawia się równocześnie jej racjonalizowaniu. O tym więc, co prawdziwe lub fałszywe, w ostatecznej instancji decyduje doświadczenie a nie rozumowanie. Zajmuje ona pozycje, antyintelektualistyczną. „Być prawdą” znaczy: „mieć znaczenie dla działania”. Jeżeli przy pomocy pewnego zdania uzyskujemy w działaniu powodzenie, a więc osiągamy zamierzony skutek, to zdanie to jest prawdziwe.

Prawda nie jest więc cechą naszych myśli przed doświadczeniem, ale myśli te są prawdziwe zależnie od doświadczenia. James odrzuca klasyczne kryterium prawdy, uznające, że „prawdziwe” znaczy tyle, co zgodne z rzeczywistością. Takie pojmowanie prawdy jest racjonalistyczne, gdyż wtenczas ma ona być zależna od zgodności naszych myśli z niezależnym od nas światem, ma być dostosowana do absolutnie istniejącej rzeczywistości, nieutylitarna i dostojna. Jest to prawda „sztywna” a pragmatyzm uznaje prawdę giętką, pozbawioną sztywności, która może służyć jako ,,instrument” naszego działania i jest od tego działania zależna.

Prawda racjonalistyczna zależy od logiki a nie od psychologii, nie od naszych psychologicznych przeżyć. Nie jest ona wiązana z jednostkowymi faktami, przedmiotami, z konkretnym naszym doświadczeniem, jak prawda ludzka, użyteczna człowiekowi. Ludzka prawda jest zmienna i czasowa: poprzednio uznawane prawdy są usuwane na rzecz nowych, gdy nie dają się już włączyć do zasobu doświadczenia. Gdy to doświadczenie się zmieni, muszą też ulec zmianie lub nawet całkowitemu odrzuceniu te prawdy, które odpowiadały poprzedniemu doświadczeniu. Ten pogląd na prawdę prowadzi do pojmowania jej pluralistycznie.

Prawda w doświadczeniu jednego człowieka nie musi być taka sama, jak prawda w doświadczeniu innego. Łączy się to zwłaszcza z pluralistycznym pojmowaniem świata. W tak pojmowanym świecie inny krąg rzeczywistości może być dostępny dla jednego -człowieka a inny dla drugiego. Wtenczas też co innego będzie prawdą dla jednego a co innego dla drugiego. Ale te różne kręgi świata mogą być też częściowo jednakowe, mogą też w wypadku jednakowego •doświadczenia być dla wszystkich jednakowe. Pluralizm prawdy i pluralizm świata nie wykluczają też istnienia prawd dla wszystkich jednakowych.

Peirce odrzucał pojęcia metafizyczne i religijne, gdyż operatywne postępowanie nie okazuje właściwości, jakie im się przypisuje. Ale pojmowanie prawdy w sposób proponowany przez Jamesa pozwala już godzić religię z nauką. Jeżeli bowiem „istnieje idea, w którą wierząc możemy prowadzić lepsze życie”, to istotnie jest lepsze dla nas uznawać za prawdę tę ideę, chyba że nie zgadza się ona z innymi ideałami dla życia korzystnymi”¹.

Rozprawy Peirce’a były wyłącznie filozoficzne i nie znajdujemy w nich jeszcze jakiejś wyraźniejszej tendencji, aby wiązać ich filozoficzne treści z pedagogikąyĄłe już James przez swoje badania psychologiczne wchodzi w zagadnienia wychowania. Jego praca pt. —*• Pogadanki psychologiczne ² wyraźnie omawia sprawy nauczania i wychowania że stanowiska pragmatyzmu.

“Odrzuca on pogląd psychologii asocjacyjnej na życie psychiczne. Zamiast tej teorii przyjmuje pojmowanie świadomości jako zmiennego prądu zjawisk psychicznych, które przynależą do jednego „ja”. Nie jest ona tylko receptywna, wchłaniająca oddziaływanie wpływów zewnętrznych, ale aktywna, czynna, okazująca wszędzie funkcję wybierania, przyjmowania lub odrzucania tych wpływów, oraz reagująca na nie w różny sposób w naszym działaniu.

Reakcje nasze na te różne bodźce nie są stałe i niezmienne, nasze wrodzone instynkty nie są dane w gotowej postaci ale rozwijają się w miarę wzrostu i doświadczenia. Reakcje nasze mogą więc być kierowane tak, aby były dla życia celowe. Z zaczątków instynktowych, danych przez naturę reakcje mogą rozwijać się w różny sposób. Jednak elementy ruchu i działania są stałą częścią różnych, przeżyć i stanów naszej świadomości. Odnosi się to nie tylko do zjawisk woli i postanowień, ale też do wszelkich spostrzeżeń, wyobrażeń, sądów i przeżyć uczuciowych. Dlatego James pojmuje charakter jako system reakcji nabytych i zorganizowanych przez przyzwyczajenia.

Ta jednak przemiana i organizowanie wrodzonych instynktów wymaga wysiłku woli. Początkowo słabe modyfikacje postępowania

77

1

Pragmatyzm rozdz. II: „Co znaczy pragmatyzm”.

2

^a W tłum. I. Moszczeńskiej, Warszawa 1931, wyd. 6.