skanuj0001 (157)

Stanisław Witold Kłopot

KSZTAŁTOWANIE SIĘ STRUKTURY SPOŁECZNO--PRZESTRZENNEJ POLSKIEGO WROCŁAWIA

(Stanisław W. Kłopot, w: Miasta polskie w procesie pisemian, red. Wł. Misiak, Wrocław 1992, s. 23-42)

W minionym czterdziestoleciu z wszystkich miast Ziem Odzyskanych Wrocław był najczęściej przedmiotem badań socjologów miasta i geografów społecznych. Zainteresowanie badaczy wywołane było nowym jakościowo charakterem tworzącej się zbiorowości miejskiej. W wyniku drugiej wojny światowej nastąpiła zupełna wymiana ludności ponad 600-tysięcznego Wrocławia. Zasiedlająca miasto ludność polska rozpoczynała tworzenie zbiorowości miejskiej w zmienionych realiach politycznych i ekonomicznych. Można zatem było obserwować in statunctscendi procesy społeczne zachodzące w mieście, analizować mechanizmy kształtujące społeczność polskiego Wrocławia.

Niewątpliwie zainteresowanie miastem było także rezultatem rozwijanych w nowo organizowanym ośrodku uniwersyteckim kierunków badań. Należy podkreślić w tym miejscu rolę P. Rybickiego, który po C. Znamierowskim od 1947 roku kierował Katedrą Socjologii, oraz w późniejszych latach S. Golachowskiego i jego współpracowników z Instytutu Geograficznego.

Dotychczasowe wyniki badań nad strukturą społeczno-przestrzenną dają względnie wyczerpujący opis skutków procesów segregacyjnych w mieście. W warstwie eksplikacyjnej prac dysponujemy jednak niezbyt spójnymi i wyczerpującymi próbami wyjaśnienia mechanizmów oraz dynamiki badanego procesu.

Zmiana systemu ekonomicznego spowodowała, że główne czynniki determinujące rozmieszczenie grup społecznych w miastach kapitalistycznych: renta gruntowa i wolny rynek mieszkaniowy, nie występowały w Polsce po drugiej wojnie światowej. Należy zgodzić się z twierdzeniem A. Jagielskiego, „[...] że warunki rozwoju naszych miast są zupełnie inne niż miast kapitalistycznych i że wobec tego układy przestrzenne nie powinny odpowiadać metodom Burgessa, Hoyta czy innych. Ale to nie podważa zasadniczych tez szkoły, że układ lokalizacji jest wyznaczony przez konkurencję, której modus operandi jest określony przez aktualną organizację społeczeństwa”. Jakie jednak czynniki, właściwości różnych grup społecznych decydowały o nieegalitarnym rozdziale korzyści przestrzennych, którego rezultatem jest utrzymująca się segregacja społeczna w mieście, a co za tym idzie struktura społeczno-przestrzenną przypominająca strukturę miast kapitalistycznych? W literaturze referującej wyniki badan zrealizowanych w miastach polskich w różnym czasie i w różnych fazach ich rozwoju trudno znaleźć zadowalające wyjaśnienia tych procesów. Badania wrocławskie dobitnie potwierdzają to spostrzeżenie.

W pierwszych, pełnych badaniach nad strukturą ludnościową polskiego Wrocławia Irena Turnau ustaliła, że w wyniku zasiedlania ocalałych ze zniszczeń zasobów mieszkaniowych nastąpiło zróżnicowanie społeczno-przestrzenne miasta, odtwarzanie się struktur ekologicznych typowych dla miasta kapitalistycznego. Zasiedlenie miasta zmodyfikowane było czynnikami obiektywnymi i stanem zasobów mieszkaniowych, infrastruktur technicznych oraz możliwościami odtworzenia połączeń komunikacyjnych w zburzonym mieście. Zmiany w systemie ekonomicznym i politycznym społeczeństwa polskiego spowodowały, że w strukturze społecznej osiedleńców zabrakło wielkiej burżuazji, bogatego mieszczaństwa i ziemiaństwa, które w przedwojennej Polsce bardzo często mieszkało w wielkich miastach.

Wskazane czynniki społeczne i przestrzenne spowodowały, że osiedla rezy-dencjonalne niemieckiej burżuazji, znajdujące się w dzielnicy Krzyki, mogły zostać zasiedlone przez pracowników wyższej administracji państwowej i gospodarczej, etatowych pracowników organizacji politycznych i społecznych oraz wysokich rangą funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa, milicji oraz wojska. Użytkownikami najlepszych zasobów mieszkaniowych, położonych w najzdrowszej, o najlepszym środowisku naturalnym dzielnicy zostali członkowie szeroko rozumianych władz miasta.

Osiedla o wysokim standardzie mieszkaniowym Karłowice, Zalesie, Zacisze, Biskupin, Oporów, Sępolno i okolice pl. Grunwaldzkiego zostały zasiedlone przez wysoko kwalifikowanych pracowników wrocławskich instytucji: szkolnictwa wyższego, służby zdrowia, kadrę inżynieryjno-techniczną oraz przedstawicieli tzw. wolnych zawodów.

Robotnicy zajmowali tereny śródmiejskie, zwarte kwartały ulic o najgorszej substancji mieszkaniowej: XlX-XX-wieczne kamienice czynszowe oraz dzielnice peryferyjne miasta. Robotnicy zajęli zatem te zasoby mieszkaniowe, które również w niemieckim Wrocławiu użytkowane były przez klasę robotniczą.

Wyjaśnienia mechanizmu alokacji różnych grup społecznych w przestrzeni miasta autorka badań poszukiwała w cechach społecznych osiedleńców, jak ich pochodzenie terytorialne: miasto - wieś, wcześniejsza biografia mieszkaniowa i wynikający z niej odmienny sposób definiowania miasta i życia w mieście przez różne kategorie migrantów.

Osadnicy pochodzący ze wsi, nie posiadający żadnych doświadczeń związanych z życiem w mieście, zasiedlali bądź dzielnice peryferyjne, bądź śródmiejskie zasoby mieszkaniowe. Oznaczało to radykalną poprawę ich dotychczasowej sytuacji mieszkaniowej, pozwalało na kontynuowanie quasi-wiejskiego sposobu życia w dzielnicach peryferyjnych lub było zgodne z ich wcześniejszym obrazem, wyobrażeniem miasta - śródmiejskim ruchem, gwarem, bogatą infrastrukturą handlowo-usługową terenów śródmiejskich.

Wyjaśnienie przez I. Turnau obserwowanego procesu trudno uznać za wyczerpujące i w pełni trafne. W wynikach jej badań znajdują się bowiem ustalenia