skanuj0011 (199)

26 Decyzja

Decyzja, zob. normy społeczne.

Definicja sytuacji (ang. defmition of the siiitaliori), sposób postrzegania i oceniania rzeczywistości społecznej przez jednostkę lub grupę, wyznaczający podejmowane działania. Termin wprowadzony do socjologii przez Williama I. Thomasa oraz Floriana Znanieckiego dla określenia ogółu warunków (zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych) wpływających na wybór rodzaju działań i zachowań podmiotu. „Każda konkretna działalność jest rozwiązaniem sytuacji" [W.I. Thomas, F. Znaniecki 1976, s. S5J. Działania zależą więc od sposobu zdefiniowania przez podmiot sytuacji, w jakiej się on znajduje.

W pojęciu „definicja sytuacji" nie chodzi zatem o odpowiedź na pytanie „co to jest sytuacja?", chociaż W.I. Thomas i F. Znaniecki podają takie określenie, lecz głównie o to, w jaki sposób podmiot definiuje sytuację, w której się znalazł. Przykładowo, określone zachowanie drugiej osoby jednostka traktować może jako zachowanie wobec niej wrogie lub jako przyjazne (np. jako żart). Zależnie od interpretacji tego zachowania, a więc od przyjętej definicji sytuacji, dalsza reakcja jednostki przebiegać będzie w odmienny sposób.

Jak wskazuje W.I. Thomas: „Każdy sa-mozdeterminowany akt zachowania poprzedzony jest zawsze stadium badania i zastanawiania się, które nazwać możemy definicją sytuacji. W istocie rzeczy od definicji sytuacji zależą nie tylko konkretne czyny, stopniowo cała polityka życiowa i osobowość samej jednostki kształtuje się jako wynik serii takich"definicji" [W.I. Thomas 1975, s. 67].

Tworzenie definicji sytuacji dokonywać się może spontanicznie, z uwzględnieniem specyficznych cccii konkretnej sytuacji postrzeganej pr7.cz podmiot, łub w wyniku wykorzystania gotowych definicji, jakich dostarcza społeczeństwo. Zadanie podmiotu polega wówczas na zaklasyfikowaniu danej sytuacji do określonej kategorii. Pojęcie „definicja sytuacji" ujmowane jest zatem w dwóch znaczeniach: 1) w ujęciu podmiotowym -jako sposób interpretacji przez działający podmiot sytuacji, w której się znajduje; 2) w ujęciu kulturowym lub społecznym -jako określony przez kulturę bądź społeczeństwo sposób postrzegania i interpretacji podobnycli sytuacji (K.ll. Wolff 196*1, s. 182]. Definicja sytuacji w ujęciu kulturowym staje się częścią definicji sytuacji podmiotu. Dokonuje się to w wyniku procesu socjalizacji, polegającego w tym przypadku na uczeniu się sposobów definiowania sytuacji. „Zdefiniowana sytuacja obejmuje wspólne dane ludzkiego doświadczenia, zaobserwowane fakty obecne i przewidywane fakty przyszłe; wybór i ocena owych danych przez definiującego, obserwacja i antycypacja faktów, ich ocena jako pożądanych lub niepożądanych, są kulturowo uwarunkowane i przckazywalnc innym ludziom" [F. Znaniecki 1971, s. '128],

Podobne znaczenie do pojęcia definicji sytuacji ma termin „dynamiczne oszacowanie" (dynamie assessment) wprowadzony przez Roberta M. Mclvera. Jest on jednak w socjologii rzadziej używany. Również pojęcia „znaczenie” Maxa Webera oraz „orientacja" (orientation) Talcotta Parsonsa wykazują zbieżność z pojęciem „definicja sytuacji” [T. Parsons 1964, passim].

Znaczenie koncepcji definicji sytuacji w wyjaśnianiu socjologicznym polega na tym, że jednostka nic jest traktowana tylko jako istota reaktywna, której zachowanie można wytłumaczyć wyłącznie przez odwołanie się do oddziaływań środowiska. W tych samych warunkach obiektywnych, w zależności od sposobu zdefiniowania sy-

Dcprywacja 27

tuacji, zachowanie może przebiegać całkowicie odmiennie. Uwzględnia się tu zatem wpływ „czynników subiektywnych" na zachodzące obiektywnie zachowania, a w konsekwencji także na procesy społeczne. „Sądzimy, iż każda sytuacja winna być studiowana przez badacza tak, jak doświadcza jej poszczególna jednostka ludzka posiadająca świadomość tej sytuacji. Dla uniknięcia nieporozumień proponujemy odróżnienie sytuacji w tym rozumieniu od obiektywnych warunków, w jakich jednostki ludzkie żyją i działają. Jednostka mająca do czynienia z pewną sytuacją może nic brać pod uwagę warunków, które - wzięte pod uwagę - radykalnie zmieniłyby jej koncepcję sytuacji; często też uwzględnia Takty nic będące częścią warunków obiektywnych" [F. Znaniecki 1971, s. 419]. Nawet w wypadku fałszywego (błędnego) zdefiniowania sytuacji ta przyjęta definicja - w wyniku podjętych działań - powoduje pewne realne następstwa. „Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi w swoicłi konsekwencjach” [R.K.. Merton 1982, s. 462], To twierdzenie W.I. Thomasa stanowi podstawę mechanizmu samospcłniających się przepowiedni.

Sposób wyjaśniania działań podmiotowych zawarty w koncepcji definicji sytuacji stanowi istotny element wielu humanistycznych nurtów współczesnej socjologii, m.in. socjologii fenomenologicznej i etnometodo-logii, intcrakcjonizmu symbolicznego i in. (A.S.)

Zob. postawa jako definicja sytuacji, samospcl-niające się przepowiednie, socjalizacja, socjologia życia codziennego, współczynnik humanistyczny.

Literatura:

Merton R.K., 1982, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa.

Parsons T., 1964, Tlie Social System, Free Press, Glencoe.

Thomas W.I., 1975, Definicja sytuacji [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej,

wybór W. Derczyński, A. Jasińska-Kania.

J. Szacki. PWN. Warszawa.

Thomas W.I., Znaniecki F., 1976. Chłop polski w Europie i Ameryce, t. I: Organizacja grupy pierwotnej, Lud. Spóldz. Wydaw., Warszawa.

WołlT K.ll., 1964. Defnition of the Silutilinn [w:] A Dictionary of the Social Sciences. J. Gould, W.L. Kolb (cds). Free Press, New York.

Znaniecki F., 1971, Nauki o kulturze. Naradźmy i rozwój, PWN, Warszawa.

Definicje zastępcze, zob. ideologiczny model postawy.

Dcindywidunlizacjn, zob. dczindywi-dunlizacja.

Dcinslytucjonalizncjn, zob. instytucja totalna.

Dekompozycja, zob. koncepcja dekompozycji.

Dcprywacja, stan upośledzenia; brak zaspokojenia istotnych potrzeb życiowych. Według Charlcsa Glocka dcprywacja „odnosi się do wszelkich sposobów, na jakie jednostka lub grupa może być, łub może czuć się upośledzona w porównaniu z innymi jednostkami lub grupami albo w odniesieniu do jakiegoś zestawu standardów" (cyt. za (E. Hałas 1992, s. 120]). Pojęcie to jest przydatne do opisu zróżnicowań społecznych oraz wyjaśniania przyczyn wybuchu konfliktów. Wyróżnia się przy tym dc-prywację absolutną - stan skrajnego niczaspokojcnia podstawowych potrzeb bytowych, oraz deprywację względną - tzn. pogorszenie dotychczasowych warunków egzystencji. Poczucie względnej dcprywacji występuje również w przypadku, gdy sytua-. cja bytowa nic ulega zmianie, lub nawet poprawia się, jednak zmiany zachodzące u innych oceniane są jako korzystniejsze. Ponadto odróżnia się deprywację od poczucia dcprywacji, czyli subiektywnego odzwierciedlenia stanu upośledzenia, które nic zawsze musi być zgodne z obiektywnie istniejącą sytuacją. Podkreśla się (np. Ralf