skanuj0006 (274)

26 Tomasz Kaźmierczak

Tradycyjnie i potocznie deprywacja społeczna przede wszystkim wiązana jest z grupą potrzeb egzystencjalnych. Wypada zgodzić się z Kocowskim, który zauważa, że każdy z naturalnych celów człowieka nie jest czymś autonomicznym, ale tworzą one system oparty na wzajemnych współzależnościach. Blokada któregoś z nich automatycznie rzutuje na poziom realizacji pozostałych; przy czym pozycja potrzeb egzystencjalnych jest o tyle wyjątkowa, że warunkują one inne grupy potrzeb w sposób bezpośredni, podczas gdy pozostałe zależności mają charakter pośredni — realizacja jednego celu stwarza warunki zaspokojenia specyficznych potrzeb związanych z innym celem. Innymi słowy, zawsze, co wynika niejako z natury rzeczy, niezaspokojenie jednej kategorii potrzeb musi odbić się negatywnie na stopniu zaspokojenia pozostałych. Deprywacja społeczna zatem, zarówno wtedy, gdy rozumiana jest zgodnie z modelem biedy absolutnej (tzn. jest zredukowana do kwestii przetrwania — a więc progowego poziomu zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych), jak i wtedy — co już niemal oczywiste — gdy przyjmuje się ją w wersji zgodnej z modelem relatywnym, obejmuje całokształt życia człowieka. Szanując tradycję akcentowania niskiego dochodu (braku lub niedostatku zasobów materialnych) w definiowaniu deprywacji społecznej można by powiedzieć, że na ogół jest to pewien stan sytuacji życiowej skorelowany z niskim dochodem.

Spostrzeżenie to jest o tyle niezadowalające, że w żaden sposób nie porządkuje form (typów), jakie przybierać może deprywacja społeczna. Interesująca w tym względzie jest niewątpliwie klasyczna typologia S. M. Millera, powstała w wyniku skrzyżowania kryteriów ekonomicznych (niski dochód: pewny/niepewny) oraz kulturowych (styl życia: stabilny/niestabilny)¹:

—biedni stabilniJihe stable poor) to ci, których sytuacja rodzinna jest ustabilizowana, między rodzicami nie ma specjalnych konfliktów, a dzieci nie są zaniedbane; głównym problemem są .zbyt niskie dochody;_

— borykający sie z życiem (the copers) mają również stabilną sytuację rodzinną, nie mniej ze względu na niepewny dochód piętrzą się trudności życiowe;

¹ [Za:] S. M. Miller, M. Rein, Poverty, Ineąiicility and Policy, [w:] Howard S. Becker (red.): Social Problems: A Modern Approach, John Wiley & Sons, Nowy Jork—Londyn—Sydney 1967.

—    żyjący w napięciu (the strained) mają stabilną sytuację materialną, ale ich sytuacja rodzinna.wykazuje wysoki stopień dezorganizacji, np. na skutek alkoholizmu któregoś z członków rodziny;

—    biedni niestabilni (the unstable poor) stanowią najbardziej zróżnicowany i złożony typ: prowadzą wysoce niestabilny styl życia przy niepewnych źródłach dochodu.

Niewątpliwą zaletą typolgii Millera jest celność zastosowanych kryteriów, dzięki czemu w stosunkowo prosty sposób uzyskuje się złożoną i „trafiającą do wyobraźni” mapę deprywacji społecznej. Ma jednak ona swoje ograniczenia związane z nieuwzględnieniem tych typów deprywacji, w których kwestia dochodu nie odgrywa, jeśli nie żadnej, to przynajmniej zasadniczej roli. Chodzi tu np. o takie typy trudnej sytuacji życiowej, jak samotność czy niepełnosprawność, w których deprywacja społeczna jest korelatem niezaspokojenia potrzeb społecznych lub funkcjonalnych.

Inny sposób wyjaśniania natury deprywacji społecznej przyjęli M. S. Baratz i W. G. Grigsby¹, którzy zidentyfikowali szeroki zastaw czynników „blisko stowarzyszonych” z biedą. Czynniki te nie tyle definiują ludzi jako biednych, ile z dużym prawdopodobieństwem występują wówczas, gdy ludzie doświadczają stanu deprywacji. Są to:

głęboki niedostatek fizycznego komfortu —

—    schronienie nie dające odpowiedniej ochrony przed żywiołami; źle oświetlone lub przęwietrzane, zbyt zagęszczone lub brudne;

—    głód;

—    wysoce nieatrakcyjne środowisko zamieszkania (nadmierny hałas, śmieci, ruch etc.);

—    wysoce nieprzyjemne środowisko pracy (ekstremalna temperatura i odór, ograniczona przestrzeń pracy etc.);

—    odzież nie dająca odpowiedniej ochrony przed żywiołami;

poważny niedostatek zdrowia —

—    wysokie prawdopodobieństwo krótkiego życia;

—    częste zachorowania;

—    choroby chroniczne;

—    stała niesprawność fizyczna lub psychiczna;

[Za: 1 P. Spicker, op. cii.