skanuj0017 (236)

Epoka przedpiśmicnna

32 w tym miejscu przypomnieć, że rozwój szkolnictwa w Polsce leż jest skutkiem przyjęcia chrześcijaństwa. Jak zobaczymy później, aż do wieku XVIII szkolnictwo w zasadzie monopolizował Kościół przejściowo, zwłaszcza w wieku XVI, wespół z innymi wyznaniami chrześcijańskimi (szkoły różnowiercze: lutcrańskic. kalwińskie, ariańskie ilp.). Wprawdzie początkowo szkoły (klasztorne, katedralne) były wybitnie elitarne, z czasem jednak stosunkowo gęsta sieć szkół parafialnych pokryła cały kraj. Oczywiście musimy pamiętać, że w dawnych szkołach uczono głównie łaciny, jednak i tutaj nie można było sic obejść bez polszczyzny-w funkcji języka pomocniczego w nauczaniu. W sumie dawna szkoła odegrała w dziejach języka rolę większą niż się jej do niedawna przypisywało. Jak się też przekonamy, odegrała ona wielką rolę w kształtowaniu się polskiego języka literackiego: środowisko szkolne, zwłaszcza środowisko Akademii Krakowskiej, było w XV-XVI wieku główną wyrocznią w sprawach ogólnopolskiej normy językowej.

Po piąte wreszcie, zapoczątkowane chrztem Polski przenikanie do nas, zrazu za pośrednictwem czeskim (jak wiadomo bezpośrednim powodem przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka było jego małżeństwo z chrześcijańską księżniczką czeską Dobrawą (Dąbrówką), córką Bolesława I), a później też i bezpośrednio, kultury zachodu, wpłynęło na wzbogacenie zasobu środków językowych polszczyzny, zwłaszcza w dziedzinie słownictwa i frazeologii. Wkrótce po chrzcie napłynęła do nas z Czech podstawowa terminologia chrześcijańska. Język polski, służący dotąd tylko praktycznemu porozumiewaniu się w sprawach codziennych — musiał teraz wyrazić niełatwe treści intelektualne i emocjonalne, które przyniosło z sobą chrześcijaństwo i w ogóle zachodnia kultura umysłowa. Toteż nic dziwnego, że polszczyzna zawdzięcza podstawowy zasób najstarszych wyrazów abstrakcyjnych wpływom łaciny i czeszczy-zny. Chrześcijaństwo, stawiając przed polszczyzną nowe zadania, dostarczało jednocześnie wzorów ich językowej realizacji — duży procent nowych wyrazów', które wzbogaciły nasz język w^r średniowieczu, to zapożyczenia i kalki (dosłowne przekłady, odwzorowujące budowę „prototypu”) wyrazów łacińskich i czeskich. Do wieku XVI czeskie, a aż do XVIII łacińskie wpływy językowe stały się poważnym współczynnikiem historii języka polskiego. Wiadomo, że w całych dziejach polszczyzny najwięcej zapożyczeń dostarczyła

jej łacina, a i dziś jeszcze, mimo iż wiele z nich wyszło już z użycia, 33 zapożyczenia łacińskie stanowią najliczniejszą grupę wśród wyrazów obcego pochodzenia. Wzbogaciły one zasób wyrazowy polszczyzny w wielu bardzo istotnych sferach znaczeniowych i trudno sobie dzisiaj bez nich wyobrazić funkcjonowanie naszego języka.

4. NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY JĘZYKOWE “ EPOKI PRZEDPIŚMIENNEJ

Stan systemu językowego polszczyzny epoki przedpiśmiennej i zachodzące w nim zmiany, jako nic zaświadczone w żadnym tekście, dają się tylko teoretycznie odtworzyć za pomocą stosownych metod językoznawstwa historyczno-porównawczego. Zarówno późniejsze stany języka polskiego, jak i fakty pokrewnych języków' słowiańskich dostarczają najwięcej danych pozwalających odtworzyć zmiany w zakresie fonetyki i fleksji najdawniejszej polszczyzny. Niczego konkretnego nie potrafimy natomiast powiedzieć o rozwoju słowotwórstwa i składni w lej odległej epoce.

Język polski odziedziczył z prasłowiańszczyzny następujący zasób samogłosek i spółgłosek zgłoskotwórczych (tworzących sylabę, tzn. stanowiących jej ośrodek): przednie i\ e, ć, ę, 6, r, i i tylne a, o, u, y, ę (nosowe o, w dzisiejszej naszej pisowni oznaczane literą V/), a, t\ /. Pierwotnie i, e, (?, a, u, y> ę były długie (tzn. długo wymawiane), e, r, l\~o, r, i krótkie, natomiast b i & (tzw'. jery) — półkrótkie, tzn. o połowę krótsze (krócej wymawianej od krótkich. Polem jednak, już w okresie rozpadu prasłowiańskiej wspólnoty językowej i w najdawniejszej polszczyżnie, samogłoski długie uległy skróceniu z jednym jedynym wyjątkiem: pozostały mianowicie długie wtedy, gdy padała na nie nowa intonacja rosnąca. Intonacja polega na zmianach wysokości tonu w- obrębie sylaby. Język prasłowiański odziedziczył z praindocuropejszczyzny intonację rosnącą i opadającą, a sam później wytworzył dodatkowo nową intonację rosnącą i nową intonację opadającą. W okresie późno-prasłowiańskim miał więc cztery intonacje. W trakcie rozpadu wspólnoty prasłowiańskiej intonacje te zanikły niemal na całym obszarze słowiańszczyzny (wszystkie cztery zachowały się tylko w^r języku scrbochorwackim, a trzy w słoweńskim). U zarania

3 — Żary* dziejów .Kszyka poliktcfi