skanuj0028 (136)

Epoka przedpiśmienna

54 przeszłym złożonym). W języku polskim formy tc zanikły bez śladu w epoce przedpiśmiennej, a na ich miejsce weszły w użycie formy aorystu czasownika *byti - po zaniku jerów by eh, by, by, bychom (później też. bychmy), byście, bychą, bychowa (później też bychwa), bysta,

W bezokoliczniku zaczęło zanikać końcowe -i. Prasłowiańskie zakończenie bezokolicznika -fi (*óv-/f, *da-ti) zmieniło się więc na

{*by-t\ *da-/’), a później, już u progu epoki piśmiennej, na -ć {by-ć, da-ć). W najdawniejszych tekstach spotykamy jeszcze formy z zachowanym -i {mięci, napisaci), jednak głównie w poezji: może więc były one rodzajem wariantów literackich, używanych ze względów weryfikacyjnych (wprawdzie sylabizm ścisły datuje się w naszej poezji dopiero od Kochanowskiego, już jednak w wierszu średniowiecznym widoczna jest dążność do jednakowej liczby sylab w wersie).

Wielkie zmiany zaszły w zakresie imiesłowów. Zupełnie wyszedł z użycia imiesłów bierny czasu teraźniejszego, tworzony za pomocą przyrostka -m- (jego śladem są w dzisiejszej polszczyżnie tylko przymiotniki w rodzaju kryjomy, rzekomy, wiadomy, widomy, znajomy itp.). Natomiast bez większych zmian zachował się imiesłów bierny czasu przeszłego, tworzony przyrostkami -n-. -en-, -t-(jest to nasz dzisiejszy imiesłów przymiotnikowy bierny: widziany, niesiony, bity itp.). Pozostałe imiesłowy (w prasłowiańszczyźnie — jak i dwa uprzednio omówione — w pełni odmienne) utraciły w epoce przedpiśmiennej większość swych form fieksyjnych, zachowując tylko niektóre. Imiesłów czynny czasu przeszłego drugi (na -/) zachował, jak już wiemy, tylko formy mianownika wszystkich rodzajów i liczb — jako część składową czasu przeszłego złożonego, czasu zaprzeszłego, trybu warunkowego i czasu przyszłego (typ będę widział, utrzymujący się bez większych zmian od czasów prasłowiańskich do dziś). Imiesłów czynny czasu przeszłego pierwszy zachował tylko dwie formy: dawny mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego (typu usłyszaw) i dawny mianownik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego (typu nslyszawszi — potem, po stwardnieniu głoski sz, usłyszawszy). Ta ostatnia forma zachowała się do dziś jako (nieodmienny) tzw. imiesłów przysłówkowy uprzedni. Wreszcie imiesłów czynny czasu teraźniejszego zachował, wprawdzie częściowo zmienione pod względem mor-

fologicznym, trzy formy fleksyjne: mianownik liczby pojedynczej 55 rodzaju męskiego na -ę (typ widzę) i zupełnie wyjątkowo (północ-noprasłowiański dialektyzm) na -a (typ ręka, później rzeka, w zasadzie wyrównany do poprzedniego: rzekę), biernik liczby pojedynczej rodzaju męskiego na -ąc (typ widząc) i mianownik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego na -ęci (później, po stwardnieniu c, na -ęey: typ widzęcy). Z tych trzech tylko forma biernikowa (typ widząc) utrzymała się do dziś jako (nieodmienny) tzw. imiesłów przysłówkowy współczesny.

Jak widać, zmiany w systemie językowym polszczyzny były w epoce przedpiśmiennej wyjątkowo rozległe i głębokie. Już nigdy potem nasz język ojczysty nie przeżył równie wielkich zmian.

5. DZIEDZICTWO PRASŁOWIAŃSKIE W ZAKRESIE SŁOWNICTWA

Polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego podstawowy zasób wyrazów. Jak wynika z badań wybitnego polskiego slawisty, Tadeusza Lehra-Spławińskiego, aż do dziś zachowało się w języku polskim około 1700 wyrazów prasłowiańskich (przeszło 1000 rzeczowników, 400 czasowników, 170 przymiotników, 80 wyrazów należących do innych części mowy) — oczywiście w postaci fonetycznej, przekształconej na skutek zmian, jakie się dokonały na gruncie polskim. W epoce przedpiśmiennej musiało ich być znacznie więcej, gdyż wiele z nich wyszło z użycia w ponad tysiącletniej historii polszczyzny.

Wśród wyrazów odziedziczonych z prasłowiańskiego (przytaczamy je tutaj w dzisiejszej postaci fonetycznej) część odnosi się do życia duchowego człowieka: duch, dusza, rozum. czucie, wola, myśl, wiedza, pamięć, chęć, wiara, nadzieja, miłość, nienawiść, gniew, strach, żal, radość, wstyd iu\:, nazywa pojęcia religijne i moralne: bóg, czart, bies, grzech, błąd, prawda, kłam, wina, kara, raj, modły, cud. mara itd., a także związane z podstawami poglądu na świat i życie: byt, życie, śmierć. początek, koniec, stan, czas, postać, osoba, znak, imię, ład, cześć, chwała, sława, wieść, moc, siła, trud, twór itd., wreszcie określa właściwości duchowe człowieka: dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, skąpy, pilny, leń, miły, luby, szczery, chytry, łagodny, srogi itd.