23889 skanuj0018 (229)

Epoka przedpiśniicnna

34 dziejów polszczyzny zanikły one także u nas, jednak, jak już wspomnieliśmy, po nowej intonacji rosnącej pozostała długość samogłoski. Wkrótce, jak zobaczymy, powstały w polszczyźnie nowe samogłoski długie.

Samogłoski przednie oddziaływały miękcząco na poprzedzające je spółgłoski, które w tej pozycji wymawiane były miękko. Przed samogłoskami tylnymi natomiast spółgłoski były wymawiane twardo. W tej sytuacji miękkość spółgłosek nic była ich cechą istotną, gdyż nie była „samodzielna”, lecz. zależała od sąsiedztwa fonetycznego (była wynikiem następującej po spółgłosce samogłoski przedniej).

7. przedstawionego zasobu samogłosek i spółgłosek zgłosko-twórczych w przedpiśmiennej epoce dziejów języka polskiego znikły <*, /,    h, i,, samogłoska y natomiast zmieniła artykulację i stała

się samogłoską przednią.

a) DYSPALATALIZACJA (PRZEGŁOS) SAMOGŁOSEK PRZEDNICH

Dyspalataljzacja (przegłos) samogłosek przednich (miękczą-cych, czyli palatalizujących poprzedzające spółgłoski) polegała na ich przejściu w samogłoski tylne (które, jak wiemy, nie oddziaływały palatalizująco) w położeniu przed spółgłoskami przedniojęzyko-wymi twardymi t, d, s, 2, w, r, I (I było powszechnie wymawiane jako spółgłoska przedniojęzykowa do XVII wieku, a do dziś wymawiane jest w ten sposób przez aktorów i Polaków ze wschodnich kresów dawnej Rzeczypospolitej). Dyspalatalizacji podlegały samogłoski (i spółgłoski zgłoskotwórcze) e_y e, ę_% r, /'. Wyjaśnijmy, że samogłoska <?, zwana jat' (od nazwy oznaczającej ją litery alfabetu cyrylic-kiego), w okresie rozpadu wspólnoty prasłowiańskiej wymawiana była chyba różnie na różnych obszarach słowiańszczyzny; w dialektach lechickich najprawdopodobniej jako samogłoska pośrednia między e i a. Gdy e nie ulegało dyspalatalizacji (tzn. gdy nie występowało przed /, d, s. z. n. r, I). równało się w wymowie z e. Miękkie r. i to spółgłoski zgłoskotwórcze (sonantycznc), a wiec takie, które mogły' być, jak samogłoska, ośrodkiem sylaby. Spółgłoski zgłoskotwórcze do dziś zachowały się np. w językach czeskim i słowackim — w takich wyrazach jak czeskie krk «kark», trh

«targ», prst «palec» (staropolskie parsi, stąd na-parst-ek, zastępo- 35 wany dziś przez „słowolwórców” od siedmiu boleści na tzw. metkach firmowych przez palcownik) itp.

Samogłoski (i sonanty) e, e, ę, r, / przed twardymi /,

/ przcchodHTyHTapo^ednio w a, o, ę, r, L przy czym zmiękczona przezluc poprzedzająca spółgłoska pozostawała mimo tej zmiany miękka. Wynikiem dyspalatalizacji ć w a jest we współczesnej polszczyźnie obocznośćjŁIA- np. JcuUtu, przed przedniojęzykowym twardym s, e przeszło w a): vv lesjc (tu, przed miękkim ś, e zrównało się z e), świat: na święcie, miasto : w mieście, gniazdo ; w gnieździć, wiadomy : wiedzieć, jadę : jedziesz itp., a wynikiem dyspalatalizacji e w o — oboczność o:e, np.j}josę.(\.u. przed przedniojęzykowym twardym s, e przeszło w ć>): niesiesz (^lu’ przed miękkim ś, e utrzymało się bez zmiany), wiozę : wieziesz, wiodę : wiedziesz, brzoza : brzezina itp. Tak więc skutki dyspalatalizacji e i e są jeszcze w dzisiejszej polszczyźnie zupełnie wyraźne, choć nic utrzymały się w całej rozciągłości. W części wypadków w wyniku działania analogii nastąpiło wyrównanie tematów obocznych. W średniowieczu tak jak las : w lesie mówiło się również ściana : na ścienie, tak jak niosę : niesiesz również żona : o zenie (do dziś żeński) itd., jednak pod wpływem przypadków o temacie ścian- (ścian-a, ścian-y, ścian-ę, ścian-ą ild.) czy żon- (żon-a, żon-y, żon-ę, żon-a, itd.) zaczęły się od XVI wieku pojawiać „nieprawidłowe” z historycznego punktu widzenia formy na ścianie czy o żonie (tu przecież, przed miękkim ń, dyspalatalizacja nie mogła nastąpić).

Z drugiej strony, pod wpływem oboczności niesiesz : niosę, wieziesz : wiozę itp. pojawiła się oboczność wleczesz : wlokę (zamiast wlekę), gdzie forma wlokę też. jest „nieprawidłowa” z historycznego punktu widzenia, gdyż k nie jest twardą spółgłoska przednio-językową. lecz tylnojęzykową i jako laka nigdy nie mogła powodować dyspalatalizacji.

Skutki dyspalatalizacji ę w <>, r w r i /'w l nie sa już w zasadzie widoczne w dzisiejszej polszczyźnie, gdyż zostały zatarte przez późniejsze zmiany.

Zasięg geograficzny dyspalatalizacji świadczy, że proces ten rozpoczął się jeszcze przed wyodrębnieniem się polszczyzny z podzespołu dialektów lechickich, a więc gdzieś w VIII wieku. Przejście e w a, {' w q, r w r i f w / nie było mianowicie ograniczone do