83724 skanuj0023 (168)

Epoka przedpiśmienna

44 niania znaczenia wyrazów (prać : brać, trzeć : drzeć, towar : tea, Jiojze : noże, kra : gra itd.).

0 ZMIANY W ZAKRESIE SPÓŁGŁOSEK

Język polski odziedziczył z prasłowiańszczyzny następujący zasób spółgłosek: p, p\ b, b\ m. m\ v, v', t, t\ d. d\ s, s\ z, z\ c, dz, n, ń, I, /', r, r, ś, z, ć, (z/f), _/, /r, g, eh. Jak już powiedzieliśmy, spółgłoski twarde (/;, b. m, v, /, d itp.) występowały przed samogłoskami tylnymi, spółgłoski miękkie zaś (p\ b\ m\ v\ d' itp.) przed samogłoskami przednimi. Spółgłoski tylnojęzykowe k. g i cii były zawsze twarde — ich odpowiedniki miękkie (przed samogłoskami przednimi) k\ g' i ch’ już w epoce prasłowiańskiej w dwu kolejnych falach zmiękczeń (palatalizacji) przeszły w t\ ź, 5 i c\ dz, $ (ś tylko w zespole zachodniosłowiańskim, gdyż na wschodzie i południu .v^r), które jako pochodzące z palatalizacji były miękkie i te miękkość, jak zobaczymy, utrzymały w polszczy/nie aż do przełomu XV i XVI wieku. Niesłychanie rzadka spółgłoska dz występowała zrazu tylko w grupie źdż (jak dziś w' formach jeżdżę, gwiżdżę), później też w wyrazach zapożyczonych. Spółgłoski s\ z‘ wymawiane były w epoce przedpiśmiennej jak dziś w wyrazach misja, fuzja.

O najważniejszej zmianie w systemie spółgłoskowym polszczyzny przedpiśmiennej, „usamodzielnieniu się” miękkości, była już mowa. „Usamodzielnienie się” miękkości przeobraziło system spółgłoskowy, radykalnie odmieniło sytuację spółgłosek miękkich w języku, nie zmieniło jednak niczego ani w zasobie spółgłosek, ani w ich artykulacji. Było skutkiem zmian samogłoskowych, co doskonale ilustruje lezę o systemowym charakterze języka, w którym zmiana jednych elementów nieuchronnie pociąga za sobą zmianę sytuacji i funkcji innych elementów, choćby te nie uległy żadnym zmianom „substancjalnym”. Te ostatnie w zakresie spółgłosek były w epoce przedpiśmiennej niewielkie. W zasadzie tylko trzy spółgłoski zmieniły artykulację. Twarde / przeszło w / (przed-niojęzykowo-zębowe, a więc takie, jak dziś w wymowne aktorów-i mieszkańców kresów wschodnich), /', natomiast, zrazu zawsze miękkie, z czasem stwardniało (las, lewy, luty), zachow ując mięk-

kość jedynie przed / (lis) i później przed j w nowszych zapoży- 45 czeniach typu liana (w wymowie łjana). O dwu pozostałych spółgłoskach, v i v\ będzie mowa za chwilę. Być może też pod koniec epoki przedpiśmiennej zaczęła się zmiana d’ w ć, dź oraz r w rz, zasadniczo dokonała się ona jednak już w epoce piśmiennej, powiemy więc o niej w następnej części niniejszej książki. Tutaj pozostała nam zatem do omówienia tylko jedna sprawa.

Uważny czytelnik spostrzegł zapewne, że w przytoczonym na początku tego podrozdziału wykazie spółgłosek brak /i/'. Nie jest to przeoczenie — tych spółgłosek w języku prasłowiańskim nie było, toteż polszczyzna nie mogła ich odziedziczyć. Rzecz w tym, że spółgłoski v i v’ były wymawiane nieco inaczej niż dziś: nie były to spółgłoski wargowo-zębowe, lecz dwuwargowe. V było więc w wymowie nieco podobne do naszego niezgłoskotwórczego u (jak w wyrazie autor), toteż nie miało odpowiednika bezdźwięcznego.

I tak samo rzecz się miała z v’. Już na gruncie polskim, w epoce przedpiśmiennej, dwuwargowa artykulacja tych spółgłosek zmieniła się na wargowo-zębową. Teraz wystarczyła już tylko utrata dźwięczności, by z v, v‘ powstało f /’. Do ubezdźwięcznienia v, v' dochodziło w różnych sytuacjach: na przeważającej części polskiego obszaru językowego nastąpiło ono w grupach tv, sv, kv itp. (wyrazy typu twardy, swat, kwiat itp. zaczęły być wymawiane tak jak dziś, t/.n. z /), na całym obszarze - w nowo powstałych (po zaniku jerów słabych) grupach v + spółgłoska bezdźwięczna (jak w wyrazie wpaść z *vbpasti). Wszędzie tu jednak/nie było jeszcze w pełni samodzielną głoską, gdyż mogło występować tylko w sąsiedztwie spółgłoski bezdźwięcznej. W tej sytuacji decydujące okazało się ubezdźwięcznienie v, v‘ w grupach chv, chv' (chwała, chwila), które zaszło na Śląsku, w Małopolsce i na Mazowszu, oraz w grupie pv, które zaszło na całym polskim obszarze językowym (grupa pv powstała wskutek zaniku jeru słabego w wyrazach typu upwać z *upbvati, gdzie wyodrębniamy rdzeń *pt>v, ten sam, co w przymiotniku pewny, w którym jer był mocny i przeszedł w e). Rzecz w tym, iż grupy chv, chv\ pv (fonetycznie już teraz chf, chfpf) uprościły się w/ f i w ten sposób na Śląsku, w Małopolsce i na Mazowszu pojawiły się wyrazy fala, fda, a na całym polskim obszarze językowym ufać i podobne, w których spółgłoskiff występowały