skanuj0039

swobodnie manifestujący swą indywidualność eseista okazuje się kontes-tatorem. Pisząc dla nielicznych, tworzy ze swoich odbiorców elitę. Ci, którzy chcą go czytać, muszą zrozumieć nie tylko jego słowo, lecz również jegb styl życia i sposób widzenia świata, a przez to docenić wagę swej własnej indywidualności i rozpocząć pracę nad jej pogłębieniem. „Dla chwili obecnej — pisze Ortega y Gasset — charakterystyczne jest to, że umysły przeciętne i banalne, wiedząc o swej przeciętności i banalności, mają czelność domagać się prawa do bycia przeciętnym i banalnym i do narzucania tych cech wszystkim innym”⁸¹.

Otóż eseista nie pozwala ani sobie, ani swym czytelnikom być przeciętnym i banalnym. Domaga się, aby go naśladować w jego odmienności, w niezależności wobec tego, co pospolite, i w swobodzie wobec tego, co dogmatyczne.

Kultura

Wart podkreślenia jest osobisty stosunek między eseistą a tematem. Sympatia, współodczuwanie ożywia przedmiot, przyczynia się do zmniejszenia czasowego czy kulturalnego dystansu. Do postaci, wydarzeń i idei przeszłości eseista przykłada miary, których dostarcza mu jego epoka, jego własne doświadczenie wewnętrzne i zmysł etyczny. Głębię i ostrość widzenia rzeczywistości osiąga on poprzez samopoznanie oraz rozszerzenie własnego horyzontu moralnego. Eseista — można powiedzieć — pisze historię i dzieje kultury na nowo, zgodnie z własną perspektywą i potrzebami swojej epoki, co jednak nie powinno nigdy oznaczać ignorowania macierzystego kontekstu faktów. Osobisty stosunek do przedmiotu powoduje swoiste „odhistorycznienie” (Enthis-torisieren, Vergegenwartigen)^{8 2}. Stopień tego ożywienia przeszłości może służyć za miarę talentu eseisty i wartości jego dzieła. Słusznie powiada Wieland Schmied, że „eseista żyje w punkcie przecięcia czasów (im Schnittpunkt der Zeiten). Zwraca się ku przeszłości, a jednocześnie patrzy przed siebie. Bada to, co już się zdarzyło, aby poznać to, co dopiero nadejdzie”⁸³.

Eseista przywołuje opinie już przez kogoś wypowiedziane i zapisane. Nie zawsze są to zwykłe cytaty, często przytacza on fakty, opinie, obyczaje, opisy przedmiotów kultury materialnej etc. Obecność przywołań, aluzji, cytatów nie oznacza w tym przypadku „karmienia się literaturą”. Trafnie ujął to Czesław Miłosz: „używanie cytatów, odwoływanie się do poprzedników nie musi być inkrustacją literackimi klejnotami. To jest odwołanie się do wymiaru historycznego, który jest bardzo istotną cechą rzeczywistości. (...) To znaczy z chwilą, kiedy wprowadza się do poezji cytaty, to w pewnym sensie tworzy się ciągłość, rozszerza się swój dom rodzinny”⁸⁴.

' Esej nie dąży więc do oryginalności w planie treści. Zawsze mówi o czymś już uformowanym, już obdarzonym istnieniem, „należy do jego istoty, że nie wywodzi nowych rzeczy z nicości (aus einem leeren Nichts), ale porządkuje na nowo tylko takie, które już gdzieś były żywe”^8s. Postawa taka pozwala eseiście traktować kulturę jako całość, jako zasadniczy składnik rzeczywistości, a nie tylko jako kolekcję szacownych eksponatów czy zbiór izolowanych lektur.

Ważne jest w przypadku eseju rozróżnienie tradycji i dziedzictwa. Stosunek eseisty do przeszłości nie jest apologetyczny, nie akceptuje on całego dziedzictwa, jakim rozporządza dana społeczność, lecz pewną jego część podlegającą wartościowaniu!-^-właśnie tradycję. Rozumie on ją podmiotowo, przekształca, sprawdza przydatność poszczególnych, ważnych dla niego składników dziedzictwa w odmiennych warunkach historycznych⁸⁶. Czas eseju jest bachtinowskim Wielkim Czasem, w którym sensy przeszłe nie będą nigdy ustabilizowane. „Nic nie jest absolutnie martwe; każdy sens będzie obchodził — w wielkim czasie — święto swego odrodzenia”⁸⁷.

Tak więc następną obok personalistycznego nastawienia ważną cechą eseju jest jego przywiązanie do tradycji, dążenie do potwierdzenia własnych spostrzeżeń i refleksji przez innych. W ten sposób eseista przezwycięża samotność, unika niebezpieczeństwa izolacji, które mu — jak każdemu rzecznikowi indywidualizmu — zagraża. To zwrócenie się ku kulturze wynika również z przeświadczenia, że stała się ona drugą naturą człowieka, jego właściwą ojczyzną.

Fakt denaturalizacji człowieka jest nieodwracalny. Nie jest to jednak —jak zauważył już Fryderyk Schiller — zjawisko negatywne. Choć cenimy w naturze jej „spokojne działanie z mocy własnej, istnienie wedle własnych praw, konieczność wewnętrzną”, wieczną tożsamość, to jednocześnie musimy przyznać, że człowiek kultury ma nad naturą przewagę: jest wolny, może wybierać swój los, dysponuje samowiedzą i moralną odpowiedzialnością, ma możność doskonalenia się. Twórcę „sentymentalnego” (w znaczeniu, jakie przypisuje mu Schiller) cechuje refleksyjny dystans wobec siebie samego i wobec tematu, wyrzeka się on spontaniczności. „Wszelkim dolegliwościom, jakie niesie ze sobą kultura — pisze Schiller — musisz się poddać ze swobodną rezygnacją (...); użalać powinieneś się jedynie na to, co w kulturze jest złem moralnym (...). Dbaj raczej o to, byś sam w tym brudzie pozostał czysty, w tej niewoli wolny; (...). Nie obawiaj się zamętu na zewnątrz, lecz tylko zamętu w tobie samym (...). Ta naturalność, której zazdrościsz tworom bezrozumnym, nie zasługuje ani na szacunek, ani na tęsknotę. (...) Odsunięta została drabina, po której kiedyś się wspiąłeś, i teraz nie ma już innego wyboru, jak tylko albo ze swobodną świadomością i wolą trzymać się prawa, albo runąć w przepaść bez dna”⁸⁸.

Dziś, po tylu doświadczeniach naszego stulecia, słowa autora Don Carlosa nabierają zgoła nowego znaczenia, a raczej wzbogacają się o nowy sens. Rasizm

29