skanuj0048 (64)

104

wet, że „istnieje istotne podobieństwo między tym, czego obawia się Septimus ze strony doktora Holmesa, a tym, czego lękała się Klarysa ze strony Walsha", czyli z pozbawienia jej niezależności²¹. Postać Piotra pozwala na włączenie rozbudowanych retrospekcji z czasów młodości, scen rozgrywających się pewnego lata w posiadłości w Bourton, opowieści o przyjaźni młodej Klarysy (Natascha McElhone) z Sally Seton (Lena Headey). Znajomość, która choć niewinna i czysta, miała wyraźny podtekst erotyczny (na co wskazuje nie tylko scena pocałunku, ale i charakter łączących je więzi).

W filmie Marleen Gorris od wymiaru apokaliptycznego czy dyskursu na temat śmierci - tak istotnego dla Virginii Woolf - ważniejsze wydaje się przeciwstawienie świata męskiego i żeńskiego. Pierwszy wiąże się z szaleństwem, wojną, hierarchicznością panującą w stosunkach międzyludzkich, sztywnym systemem wartości, zaś drugi kojarzy się z kwiatami, przyjęciami, radością i spontanicznością. Choć musimy pamiętać, że opozycja ta jest nader krucha, bowiem oba wymiary zbliżają się do siebie w sposób niebezpieczny. Pani Dalloway, podobnie jak bohaterki wcześniejszych filmów holenderskiej reżyserki, próbuje zachować tożsamość i niezależność w świecie rządzonym przez mężczyzn, odrzuca więc namiętność (zarówno do Piotra, jak i Sally), religię, nauki sir Williama, czy typowo angielski patriotyzm męża, by żyć chwilą. Klarysa czerpie przyjemność z czysto fizycznej, zmysłowej egzystencji, kocha życie bez sądów wartościujących, choć musi samotnie stawić czoło nieuporządkowanej, chaotycznej rzeczywistości²².

Problem niezależności oraz odpowiedzialności za własne czyny, związek miłości i śmierci, cienka linia oddzielająca rozumu od szaleństwa to tematy, które powracają w kolejnym filmie Marleen Gorris, Obronie Łużyna, swobodnej adaptacji wczesnej powieści Vladimira Na-bokova (opublikowanej w 1930), będącej złożonym portretem psychologicznym pary głównych bohaterów. Na poziomie fabularnym mamy w gruncie rzeczy do czynienia z typowym melodramatem, a więc opowieścią o nieszczęśliwej miłości, związku zmysłowej, atrakcyjnej i niezależnej kobiety, Natalii Kątków (Ernily Watson) i ekscentrycznego, choć genialnego rosyjskiego mistrza szachowego, Aleksandra Łużyna (John Turturro). Akcja rozgrywa się w północnych Włoszech, w okolicach jeziora Como, gdzie w jednej z miejscowości wypoczynkowych organizo-

²¹    John R. Maże, Virginia Woolf: Feminism, Creatwity, and the Unconscious. Westport: Greenwood Press 1997, s. 76.

²²    Zob. Jacob Littleton, „Mrs. Dalloway": portrait of the artist as a middle-aged woman. „Twentieth Century Literaturę" 1995, vol. 41, nr 1, s. 36-41.

wany jest międzynarodowy turniej szachowy. Natalia wraz z matką, Wierą (Geraldine James), przyjechały do Włoch w poszukiwaniu właściwego kandydata na męża. Początkowo wybór pada na przystojnego i sympatycznego francuskiego arystokratę, Jeana de Stassarda (Christo-pher Thompson), wszystko zmienia jednak spotkanie ze zdziwaczałym, zamkniętym w sobie Łużynem, obsesyjnie myślącym o czekających go pojedynkach szachowych.

W przeciwieństwie do pierwowzoru literackiego Gorris nie skupia się wyłącznie na stanach psychicznych głównego bohatera, ale próbuje dokonać charakterystyki Łużyna niejako od zewnątrz, poprzez relacje z innymi ludźmi, a także wspomnienia z przeszłości, które - podobnie jak w Pani Dalloway czy Rodzie Antonii - odgrywają zasadniczą rolę zarówno na poziomie powierzchniowym, jak i głębokim tekstu filmowego. Kluczem do osobowości Łużyna jest okres dzieciństwa, skomplikowane relacje z ojcem (Mark Tendy), śmierć matki (Kelly Hunter), a przede wszystkim patologiczna, sadomasochistyczna wieź z nauczycielem szachów Lwem Walentynowem (Stuart Wilson). Postać ta przypomina demonicznego Coppeliusa z opowiadania E.T.A. Hoffmanna Piaskun, który prześladuje głównego bohatera, studenta Nataniela, jest jego cieniem, nemesis, przyczyną wszelkich nieszczęść i źródłem irracjonalnego lęku paraliżującego wolę. Nie inaczej jest w filmie Gorris, gdzie od początku nie mamy wątpliwości, że spotkanie z Walentynowem musi zakończyć się tragicznie dla Łużyna. Od zguby nie ocali go również ukochana kobieta - podobnie jak nie potrafiła tego uczynić Klara w Piasku-nie. Miłość, która nie przyniosła ratunku za życia, triumfuje jednak po śmierci, gdy Natalia kończy rozpoczętą przez narzeczonego partię szachów. Obrona Łużyna, podobnie jak wczesne Elmy Marleen Gorris, wykorzystuje konwencje kina gatunkowego, tym razem melodramatu, nie dokonuje jednak swoistego przewartościowania, nie jest polemiką ze sposobami przedstawiania, ale autorskim rozwinięciem istniejącej formuły.

Filmografia:

1982 De stilte rond Christine M. (Cisza wokół Christine M.) 1984 Gebroken spicgcls (Rozbite lustra)

1990 The Lnst Island (Ostatnia wyspa)

1995 Antonia's Linę (Ród Antonii)

1997 Mrs. Dalloway (Pani Dalloway)

2000 The Luzhin Defence (Obrona Łużyna)

2003 Camline