skanuj0081 (15)

166 Kole-mnking

la". Analogiczna sytuacja występuje w przypadku ruchów feministycznych, negujących tradycyjne rozumienie roli kobiety (zob. (M. Loś I985.S. HO]).

Wielość odgrywanych ról społecznych przez jednostkę może prowadzić do wytworzenia się sytuacji, że niemożliwe staje się pogodzenie rozbieżnych oczekiwań wiążących się z różnymi rotami. Sytuację taką określa się jako konflikt ról. Najczęściej jest on rozumiany jako „równoczesne występowanie dwóch, bądź większej liczby, sprzecznych rodzajów oczekiwań dotyczących zachowań jednej osoby” (D.J. Diddlc 1992, s. I30]. Przykładowo, konflikt ról może występować w przypadku sprzecznych oczekiwań wiążących się z pełnieniem roli zawodowej i roli rodzica. Następstwem konfliktu ról jest zazwyczaj stres.

Jacek Szmatka [19891 wskazuje na znamienną ewolucję teorii ról społecznych. W początkowych koncepcjach - prezentowanych przez Ralpha Lintona - każdej pozycji społecznej odpowiadała jedna rola. W ujęciu Roberta K. Mertona każdej pozycji społecznej towarzyszy wielość ról; wiązka ról społecznych wokół każdej pozycji tworzy swoistą substrukturę społeczną (przykładowo, rola osoby zajmującej pozycję dyrektora na czym innym polega w stosunkach z szeregowymi pracownikami, na czym innym w kontaktach z kadrą kierowniczą, a na czym innym w kontaktach z własnymi zwierzchnikami lub osobami postronnymi; jest to ciągle rola dyrektora, ale składa się ona w istocie z wielu ról). Peter Blau zaproponował koncepcję kompletu statusów związanych z danym zespołem ról. W ujęciu tym pod uwagę bierze się dodatkowo status, czyli społeczne uznanie, jakim wykonawca roli ciesz)' się w relacjach z wszystkimi typami środowisk, z którymi na mocy pełnionej roli pozostaje w kontaktach (status dyrektora może być zupełnie odmienny w oczach podwładnych, kontrahentów, zwierzchników lub innych dyrektorów).-Jacek Szmatka uznaje, że rozwój teorii ról społecznych dokonuje się zgodnie z zasadą korespondencji. Świadcz)' to, iż mikrosocjologia osiągnęła stadium parndygmatycznc - jest zatem „dojrzałą nauką". (A.S.)

Zob. instytucja, konformizm, kontrola społeczna, osobowość społeczna, socjalizacja, więź społeczna, zespól ról.

Literatura:

Aronson E., 1987, Człowiek istota soolcczna, PWN, Warszawa.

Berger P., I988, Zaproszenie do socjologii, PWN, Warszawa.

Diddlc D.J., I992, Współczesne tendencje u> teorii roli (w:] Elementy mikrosocjolngii, cz. 2: łYybór tekstów, oprać, i red. J. Szmatka, UJ, Kraków.

Linton R., 1936, The Siudy of Mon. /In Inlro-duction, Applcton-Ccntury-Crofls. Inc., New York.

Loś M., I985, „Role społeczne" w rowej roli [w:] O spoleczeńsPeie i teorii społecznej, pod red. E. Mokrzyckiego, M. Oftcrskici, J. Szackiego, PWN, Warszawa.

Merton R.K., 1957, The Role-set Problems in Sociological Theor)', „The British 'oumal of Sociology", nr 2.

Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa.

Szmatka J., 1989, Czy kryzys mikrosc cjologii?, „Studia Socjologiczne", nr 2.

Turner R.H., 1962, Role-taking Proccss versus Conformily [w:] Humań Behaviou' and So-cial Proccsses, A.M. Rosę (ed.), Boston.

Rołc-making, zob. rola spółce, na.

Rozmrażanie, zob. model zndany postaw.

Rozumienie, zob. naturalizm - mtynatu-ralizm, socjologia rozumiejąca.

I Rozwój społeczny, proces kie -unkowej .transformacji systemu społecznego. Pojęcie transformacji kierunkowej oznacza ciąg zmian o charakterze historycznym, prawidłowym (tzn. zgodnym z ogólnymi prawami) oraz kumulatywnym [A.K. Paluch 1976, s. 7]. Przyjmuje się, że termin „ro;:wój społeczny" jest aksjologicznie neutra ny, natomiast takie pojęcia, jak: regres, postęp łub Stagnacja są pojęciami wartościującymi,

Rozwój społeczny 167

w których zawarta jest ocena zachodzących zmian (lub ich braku). Niektórzy socjologowie mimo to uważają że aby uniknąć wartościowania, należy zajmować się badaniem nic tyle rozwoju, ile samej zmiany społecznej. Ze stanowiskiem takim trudno się w pełni zgodzić, gdyż wylania się wówczas niebezpieczeństwo • intencjonalnego pominięcia istotnych cech rzeczywistości społecznej, mogących wskazywać na trendy dokonujących się zmian.

Niechęć do posługiwania się pojęciem \ „rozwój" wynika także z krytyki tzw. ujęć „historycyslycznych” przeprowadzonej przez Karla R. Poppera (1984). Przez historycyzm K. Popper rozumie - mówiąc w skrócie -teorie w obszarze nauk społecznych, które „wykryły" lub usiłują odkryć sens dziejów, kicainck i (lub) cele dokonujących się zmian społecznych. Do teorii historycyslycznych K. Popper zalicza m.in. marksizm. Wychodząc z założenia, że przyszłości (zwłaszcza w długiej perspektywie) nic można w sposób naukowy przewidywać, ujęcia tego typu - zdaniem Poppera - należy odrzucić.

Zgadzając się po części z krytyką histo-rycyzmu (lecz nic ze sposobem jej uzasadniania), można mimo to przyjąć, że badanie rozwoju społecznego, a nic tylko zmiany, jest uzasadnione w ramach podejścia naukowego. Po pierwsze, badanie rozwoju nic musi ograniczać się wyłącznic do badania kicrunkowości zmian, lecz dotyczyć może także ich uwarunkowań, sposobów dokonywania się, prawidłowości przebiegu itd. Po drugie, kierunek zmian stanowić może swoisty przedmiot poznania. Chodzi nie o odkrywanie sensu lub celu procesów historycznych, ale o badanie występujących zależności i związków między pojedynczymi zmianami. Możliwe są także badania na płaszczyźnie metapoznawczcj (tzn. badanie sposobów poznawania), \y tym przypadku dotyczyć one mogą analizy procesów poznawczych zmierzających do wykrycia kierunku w obrębie dokonujących się zmian.

Zasadnicza trudność w wypadku badania procesów rozwoju społecznego polega

na tym, że w danym miejscu i czasie zaistnieć może tylko jedno zdarzenie i dlatego' nic są znane alternatywne warianty rozwoju (nic wiadomo „co by było, gdyby...”). I a dosyć oczywista cecha rzeczywistości utrudnia poznanie prawidłowości (o ile takowe występują) procesu historycznego. Zarazem jednak należy zauważyć, że w tym samym czasie działania różnych podmiotów (aktorów) zmierzać mogą do różnych celów. Pozwala to mówić o wiclokicrunkowości równoczesnych zmian. Mając na uwadze pluralizm działań w obrębie społeczeństwa, można stwierdzić, że założenie o zmianie kierunkowej (tj. jednokierunkowej) jest zbyt wąskie, nic oddaje faktycznego stanu t/c-czy. Zmiana kierunkowa dokonywać się może bowiem na różnych płaszczyznach, na jednej z tych płaszczyzn dokonują się zmiany oceniane pozytywnie (postęp), na innych zaś zmiany oceniane jako regres luh stagnacja.

Teorie rozwoju opierające się na założeniu zmiany jednokierunkowej stanowią także swoistą interpretację sensu dziejów i świata. Uznać to można za tclcologiczny sposób wyjaśniania historii. Dokonuje się tutaj wartościowanie czasu. Cala przeszłość traktowana jest w sposób instrumentalny, jako przygotowanie do realizacji celu (A.SIaboń 1987].

Biorąc pod uwagę kryteria formalne, wyróżnić można - za Raymondem Boudo-nem - następujące typy teorii rozwoju (zmiany społecznej): 1) teorie zmierzające do wykrycia praw „historycyslycznych" (Karl R. Popper) - mieszczą się tutaj różnego typu ujęcia sladialne (tzn. ujęcia wyodrębniające różnorodne fazy rozwoju; np. stadia wzrostu według Walla Rostowa), 2) teorie zmierzające do wykrycia formy zmian (chodzi nic tyle o to, co się zmienia, ale jak się zmienia) - np. triada Georga W.F. Hegla, teoria rewolucji naukowych Thomasa Kuhna; 3) teorie poszukujące przyczyn zmian - jako przyczyny zmian wskazywane są zazwyczaj siły wytwórcze (Karol Marks), zmiany techniki