SNB13901

90

• Opieka jest działalnością jak najbardziej pierwotną w stosunku do wychowy tak w filogenetycznym, jak i ontogenetycznym rozwoju człowieka. Wobec J*' występowała samoistnie przed pojawieniem się wychowania w przeszłości hjj tycznej gatunku ludzkiego i występuje w pierwszym okresie niemowlęcy w rozwoju każdej jednostki ludzkiej. Pierwotny charakter opieki przejawia $.:• również w całokształcie procesu opiekuńczo-wychowawczego. Tutaj, w struk turze funkcjonalnej tego procesu, działania opiekuńcze wyprzedzają wciąż i ^ runkują czynności wychowawcze i w tym zakresie przejawiają swą samoisinośc • Z pierwotnym charakterem opieki wiąże się ściśle odrębność i swoistość jej genezy. Opieka wyznaczana jest przede wszystkim koniecznością zachowania istnienia i jego ciągłości, jako wartości fundamentalnej dla życia w ogóle W porównaniu z tym wychowanie, które jako działalność celowa i świadomie organizowana pojawiło się dopiero na stosunkowo wysokim szczeblu rozwoju ludzkości, zostało uruchomione głównie koniecznością zachowania i przekazy, wania następnym pokoleniom jak najszerzej pojętego dorobku kulturowego człowieka. Konieczność ta, jak wiadomo, stanowi do dziś podstawową funkcję ,zachowawczą” wychowania.

•    Opieka jest w zasadzie wyłączną treścią działania opiekunów w stosunku do dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu głębszym, określanych często jako „niewychowalne”. Podobny, nie związany z wychowaniem charakter ma opieka nad ludźmi dorosłymi o analogicznym upośledzeniu, osobami nieuleczalnie chorymi oraz nad człowiekiem starym, zwłaszcza w okresie jego starczej niedołęż-ności. Jakkolwiek można u tych osób wywoływać pewne przystosowawcze zmiany w zachowaniu się, to jednak to, co jest centralną kwestią wychowania — kształtowanie osobowości — nie może raczej być brane pod uwagę z różnych względów.

•    Opieka występuje również samoistnie, bez wychowania, wszędzie tam, gdzie trzeba przeciwdziałać realnemu zagrożeniu podopiecznych, gdzie ludzie stają się ofiarami sił żywiołowych, wojny, wypadków losowych, chorób, zwłaszcza w pierwszym etapie działania. Podobnych sytuacji, w których nie znajdujemy wychowania, a tylko działalność opiekuńczą, można wskazać znacznie więcej. Istnieje również nie mniejsza liczba sytuacji życiowych, w których mamy do czynienia (w zasadzie) wyłącznie z działalnością wychowawczą, bez opieki. Były przecież i są jednostki i grupy ludzi, którzy w pewnych sytuacjach i okolicznościach swego życia korzystają wyłącznie z takich czy innych dobrodziejstw szeroko

pojętego wychowania albo tylko ze świadczeń opiekuńczych. Są też pewne sytuacje, w których oba te rodzaje działalności występują łącznie.

• Należy również na tę kwestię spojrzeć od strony podmiotu tych działań, który może lub chce tylko sprawować opiekę albo jedynie podejmować określone czynności wychowawcze. Wynika stąd, że opieka bądź też wychowanie występują w znacznym zakresie samoistnie i niezależnie od siebie, czy to ze

względu na potrzeby przedmiotu tych oddziaływań, czy z uwagi na możliwości dyspozycyjne i cele ich podmiotu, czy też z innych obiektywnych powodów, przy czym taki stan rzeczy, w pewnych granicach, należy traktować jako normalny.

• W znacznym zakresie opieka i wychowanie nie tylko nie współdziałają ze sobą w określonym miejscu i czasie, ale nierzadko pozostają wobec siebie w wyraźnej sprzeczności. Znany z historii system wychowania spartańskiego oparty był głównie na realizacji jednostronnych i skrajnych wymagań społecznych wobec wychowanków, nie liczących się z ich podstawowymi ludzkimi potrzebami. Podobną rozbieżność między celami i treściami obu tych dziedzin można stwierdzić w społeczeństwach żyjących w totalitarnych systemach społeczno--politycznych, gdzie powszechnie uznawane potrzeby wielu ludzi są ograniczane i udaremniane w imię narzuconych im wymagań ze strony państwa lub innych dominujących władczych struktur.

Równie trudne do pogodzenia z celami opieki jest wychowanie penitencjarne i dyscyplinarno-izolacyjne. Nie negując konieczności istnienia — w pewnych granicach — takiego wychowania, zachodzących w jego zakresie korzystnych raczej zmian oraz różnic wyznaczanych granicami państw i ustrojów społecznych — należy stwierdzić, że cały system tego wychowania realizowany w ramach instytucji jest z natury rzeczy w różnym stopniu i zakresie antyopiekuńczy. Potwierdzają to liczne ludzkie doświadczenia oraz bogata literatura naukowa i beletrystyczna¹⁹.

Są to oczywiście przykłady skrajne, mieszczące się w stosunkowo szerokim zakresie działalności społecznej. Tym bardziej możemy jednak stwierdzić istnienie różnorodnych pośrednich i bardziej ograniczonych sytuacji, odcinków życia społecznego, gdzie opieka i wychowanie zmierzają w mniej lub bardziej przeciwne strony, niezależnie od tego, czy jest to przez nas formalnie potwierdzane, czy nie.

Należy również wziąć pod uwagę podstawową różnicę gatunkową, jaka zachodzi między opieką a wychowaniem w zakresie podstawowych funkcji, kierunków i treści działalności obu tych dziedzin. Ona bowiem najogólniej określa swoistości i autonomię opieki w stosunku do wychowania, a tym samym relacje między nimi. Jak wynika z przyjętej definicji opieki, celem typowej działalności opiekuńczej jest zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznych, a określony stan tego zaspokojenia jest jej pierwszoplanową funkcją. Natomiast zadaniem działalności wychowawczej jest przede wszystkim urzeczywistnianie w wychowankach określonych wymagań społeczno-moralnych wyrażanych celami i zadaniami wychowawczymi, a ich określony stan realizacyjny — funkcją tego

⁹ Por. S. Jedlewski. Analiza pedagogiczno systemu dyscyplinami izolacyjnego w resocjalizacji nieletnich. Wrocław 1966.