SNC03712

cdknKHtłkpKi jak iisofecja Łnfi ncmsfacj kształtuje układ stref kicną. ymvrf> ai 7jemL Ełk zmiany msofatji -wahania stałq sloneonej - powodować mogą wicfafccak iaM* klimara w <fc»K globalnej (różnicujące się zresztą geograficznie. strefa polarna jest bardziej ,czuła” na te wahania}. Z kolei wybuchy wulkanów i towarzyszące im chmury pyłów nie wpływają, jak się zdaje, na -geografię" klimatu, ale stanowią wyraźnie zaznaczający się czynnik, zaburzający równowagę radiacyjną i temperaturę globu ziemskiego w skali kilkuletniej, a nawet w dłuższych epokach ożywionej aktywności wulkanicznej.

Działanie czynników klimatu odbywa się poprzez regulowane przez nie procesy klimatotwórcze. Są to procesy, którymi zajmuje się meteorologia. W odniesieniu do klimatu mówimy o zgcneralizowanym, skumulowanym wyniku działania tych procesów. Każdy z czynników klimatu warunkuje przebieg procesów obiegu energii, wilgoci i ruchów powietrza.

Stany pogpdy stanowią podstawę koncepcji tzw. klimatologii kompleksowej, którą ogłosił w 1927 r. Kiodorow. Klimat, według tej idei, jest zbiorem typów pogody, występujących w danym miejscu na Ziemi, Typy pogody tworzą pewną strukturę - według A. Wosia - „układ i rozmieszczenie pewnych elementów danej całości oraz relacje między nimi. Całością jest klimat, wyrażony przez częstość pojawiania się po-szczególnych typów pogody, a elementami tej całości na stany pogodowe, obserwowane każdego dnia".

Pewne kłopoty z ustaleniem typów pogody i stosowaniem do ich interpretacji zasad fizyki atmosfery powodują, żc funkcjonuje nadal „klimatologia elementów”, a nawet tradycyjna „klimatologia średnich".

Znakomity przyrodnik i podróżnik, A.v. Humboldt, w 1817 r. pisał, że „słowo klimat obejmuje wszelkie zmiany w atmosferze, które nasze zmysty wyraźnie wyczuwają... które nie tylko wpływają na wypromicniowanic podłoża i rozwój organizmów, ale i na psychikę człowieka”. Zmiany, o których wspomina Humboldt, to zarówno różnice geograficzne, jak i wahania dobowe, sezonowe i wieloletnie oddziaływali atmosferycznych, którym podlegają organizmy żywe. Klimat w tym ujęciu należałoby rozumieć jako zespól bodźców atmosferycznych. Stąd już tylko krok do wprowadzenia takich terminów, jak bioklimat, agroklimat, antropoklimat, ekoklimat itp,

J. Hann w końcu XIX w. sformułował „klasyczną” definicję klimatu: „Przez pojęcie klimatu rozumiemy całokształt zjawisk atmosferycznych, które określają średni stan atmosfery w jakimkolwiek miejscu na powierzchni Ziemi. To, co nazywamy przebiegiem pogody, jest tylko fazą, pojedynczym aktem w ciągu następujących po sobie zjawisk, których pełny, rok po roku mniej lub bardziej podobny przebieg tworzy klimat danej miejscowości". J. Hann uważa się za prekursora tzw. klimatologii średnich - nauki o kształtowaniu się średnich wartości elementów klimatu. Średnie nie odzwierciedlają całokształtu zjawisk atmosferycznych, zdarza się - jak to widzieliśmy na przykładzie zachmurzenia - że nie reprezentują nawet najczęściej zdarzających się stanów atmosfery. Zbiór średnich wartości poszczególnych elementów klimatu jest abstrakcją. Gdyby jednak krytycy Hanna rozpoczęli lekturę jego definicji od drugiego w kolejności zdania - podnoszone zastrzeżenia miałyby mniejszy sens. Hann w istocie tłumaczy, że średnie powstają z kumulowania zjawisk atmosferycznych, czyli - w jego ujęciu - stanów pogody, powtarzających się w długoletnim przebiegu. Podkreśla wyraźnie, że na klimat składają się wszystkie, nawet niezupełnie do siebie w każdym roku podobne stany pogody. Wiąże on ponadto klimat z danym miejscem, czyniąc go - jakbyśmy teraz powiedzieli - składnikiem epigeosfery.

Procesy klimatotwórcze są bezpośrednią przyczyną kształtowania się klimatu. Warto podkreślić, że są to przede wszystkim procesy zachodzące w atmosferze. Rządzą nimi prawa fizyki gazów. Czynniki klimatu (w tym czynniki geograficzne) stanowią zewnętrzną „scenerię” dla przebiegu procesów klimato-twórczych, sterując nimi - przynoszą „określony efekt”.

Według Bergerona (1930), klimat jakiegoś obszaru jest dziedziną występowania mas powietrznych. sterowanych przez pole ciśnienia i wiatru. Wskazuje on w ten sposób na genezę klimatu, o której decyduje proces formowania się mas powietrznych. Jest to ujęcie tzw. klimatologii dynamicznej, natomiast w klimatologii synoptycznej klimat jest uważany za rezultat    , l£h w danym miejscu

układów cyrku lacyjnych - sytuacji synoptycznych, typów cyrkulacji.

W towocaeswro    ,    . . ³    “    ^J—³--•—«

^_rr^^_ł»H^^>^^lwt^^op*^stt*^y^^og6^^c^™*^^at]P^^CTya^^Wyi“^{beinsatptfainetnra>}~ warunek rówTKywagi systemu w okreflonycfa warunkach zewnętrznych (dopływ nro-*^^an»Ł albeda wpływ podłoża, wilgoci itp.) i odpowiadające mniej więcej średnim wutośriocn

_ełe-entów meteorołogjcznycn.

8.2. System klimatyczny

We współczesnej klimatologii, zwłaszcza w kontekście badań klimatu globalnego, pojawiło się pojęcie systemu klimatycznego. Należy je odróżnić od dyskutowanego wyżej pojęcia klimatu. Co to jest system? Bertalanffy (1984) mówi, że „system to zbiór elementów, znajdujących się w określonych relacjach między sobą i otoczeniem”. Dostrzegamy, że pojęcie systemu może być użyteczne do wyjaśnienia genezy i struktury stanów atmosfery, nazywanych klimatem. Jest to sposób zastosowania fizycznych metod do badania klimatu, jego modelowania, a także - przewidywania.

W skład systemu klimatycznego - jako „zbioru elementów” - wchodzą atmosfera, hydrosfera wraz z kriosferą, zewnętrzna część litosfery z pedosferą oraz biosfera. Relacje między nimi urzeczywistniają się w postaci strumieni energii i substancji, uczestniczących w wymianie między elementami systemu. Ponadto, energia podlega wymianie między systemem klimatycznym i jego otoczeniem. Wymianę energii z wnętrzem Ziemi, podobnie jak wymianę substancji z przestrzenią kosmiczną, ze względu na niewielkie ich rozmiary, można pominąć. Istotna pozostaje więc tylko wymiana energii promieniowania między systemem klimatycznym i przestrzenią pozaziemską; składają się na nią strumienie promieniowania słonecznego, padającego na górną granicę atmosfery (stała słoneczna) oraz promieniowania podczerwonego, uchodzącego z układu Ziemia—atmosfera.

Pedosferą (gr. pedon - gleba, sphaira - sfera kulista) - nieciągła powtoka kuli ziemskiej, w której zachodzą procesy glebowe, sfera glebowa Ziemi.

Biosfera (gr. bios) - życie, świat organiczny kuli ziemskiej) - sfera występowania organizmów żywych.

Epigeosfera (gr. epr - nad, na. zewnętrzny) - zewnętrzna powłoka Ziemi, powłoka krajobrazowa. powłoka geograficzna

Kriosferą (gr. kryos - chłód. lód. kriosferą) - nieciągła powłoka kuli ziemskiej, zbudowana z wody w stanie stałym (lodu lodowcowego, pływającego, firnu, śniegu): część hydrosfery.

Quasi-cykliczny (tac. ąuasi- jakby, na kształt, jak gdyby. gr. kykfos - krąg, koło. cykl) - prawie okresowy, cykliczny zaburzony.

System klimatyczny nie jest więc systemem izolowanym (bo energia przenika przez granice systemu), ale jednocześnie jest systemem zamkniętym (ponieważ substancja krąży tylko wewnątrz systemu).

Dopływ energii promieniowania słonecznego, wielkość, kształt i ruchy Ziemi, budowa i ukształtowanie jejfc j^erzchni składają się na warunki wejściowe systemu

187