strony108 109

których nie finansowały, oraz że korzystają z urządzeń infrastruktury miejskiej [Regulski 1982, rozdz.3].

5.2. Struktura przestrzenna miast

Lokalizacja poszczególnych rodzajów działalności w obrębie miasta wykazuje pewne prawidłowości. Rozmieszczenie funkcji na obszarze miasta, określone poprzez przeznaczenie użytkowania terenów i sposób ich zagospodarowania, tworzy strukturę przestrzenną miasta. Innymi słowy, położenie względem siebie różnorodnych rodzajów działalności w mieście wytwarza jego strukturę przestrzenną¹. Istotnym składnikiem tej struktury są relacje i powiązania między poszczególnymi rodzajami działalności (funkcjami).

Struktury przestrzenne mogą mieć różną wartość dla ich użytkowników. W gospodarce rynkowej wszystkie formy działalności konkurują o przestrzeń miejską jednakże jedne zajmują tereny o wartości wyższej niż inne. Działalność, która jest bardziej konkurencyjna, zajmuje w różnych miastach podobne tereny. Działalność mniej konkurencyjna zajmuje inne, ale również charakterystyczne dla siebie miejsca [Domański 1998], Najogólniej można powiedzieć, że każdy z użytkowników miasta będzie wysoko oceniał taką strukturę przestrzenną i taką własną lokalizację w jej ramach, które zapewnią mu łatwy dostęp do potrzebnych mu funkcji oraz izolację od negatywnych skutków obcych działań [Regulski 1982],

Jednoczesne dążenie do łączenia i izolacji funkcji zawiera w sobie sprzeczność, dlatego rzeczywiste rozmieszczenie funkcji (mieszkaniowych, pracy, handlowych, wypoczynkowych) stanowi kompromis, mający na celu zapewnienie efektywności działania urządzeń infrastruktury i dostępność do różnych miejsc. Struktura przestrzenna wpływa bowiem z jednej strony na korzyści zewnętrzne poszczególnych użytkowników, z drugiej zaś na koszty funkcjonowania miasta związane ze wszelkiego rodzaju przemieszczeniami, obciążające społeczeństwo za pośrednictwem władz i instytucji miejskich.

Żywiołowy rozwój miast w połowie XIX w., będący wynikiem działań poszczególnych inwestorów, prowadził do wykształcenia się pewnych specyficznych struktur przestrzennych. W tym okresie władze miejskie nie miały możliwości i uprawnień społecznych do kształtowania struktur przestrzennych oraz ograniczania swobody indywidualnych podmiotów gospodarczych. Dlatego zainteresowania ekonomistów i planistów skupiały się na opisie przekształceń struktur przestrzennych miast. Pomijano proces optymalizacji tych struktur. Teorie uogólniające i wyjaśniające procesy rozwoju struktur przestrzennych powstały dopiero znacznie później².

Obserwowanie struktur przestrzennych w wielu miastach pozwala na dokonanie uogólnień, które przedstawia się w postaci modeli. Są one uproszczonymi modelami miast, a nie ich fotografiami. Rozróżnia się trzy modele podstawowe: koncentryczny, sektorowy i wieloośrodkowy. W rzeczywistości przestrzenne struktury miast mają charakter bardziej złożony i zwykle nie bywają jednorodne, lecz mieszane, łącząc w sobie układy koncentryczne, sektorowe i wieloośrodkowe.

1

Charakterystykę miast w kategoriach przestrzennych dokonuje się przede wszystkim według trzech następujących kryteriów: morfologicznego, funkcjonalnego, społeczno-demograficznego. Przedstawiona definicja oparta jest na kryterium funkcjonalnym. Struktura morfologiczna to ogólnie rzecz biorąc plan miasta, tzn. przestrzenny układ takich elementów, jak: ulice, parcele miejskie, zabudowa itd. Struktura społeczno-demograficzna to inaczej zróżnicowanie przestrzenne w aspekcie cech mieszkańców, na które składają się takie elementy, jak: status społeczny, wiek, pochodzenie etniczne itd.

2

" Obszerny przegląd teorii przekształceń struktur miejskich zawiera praca P. Korccllcgo 119741. Autor wyróżni! cztery główne nurty omawianych teorii: koncepcje ekologiczne, teorio użytkowania ziemi miejskiej, modele układów gęstości zaludnienia miast oraz modele pi /ostrzennych układów funkcjonalnych.