str 218 219

rykańskich zalecał stosowanie tyraliery jako najskuteczniejszej formy wykorzystania broni strzeleckiej.

9. Szyk linearny, upowszechniony w połowie XVIII wieku przez wojsko pruskie Fryderyka Wielkiego, polegał na umieszczeniu w centrum szyku bojowego armii regimentów piechoty w dwóch płytkich, trójszerego-wych liniach. Chodziło o maksymalne wykorzystanie ręcznej broni palnej. Szyk ten bardzo szybko zwyrodniał. Piechota nacierała wolnym krokiem, w długich, równych liniach, i pole bitwy przypominało plac musztry. Reakcją, na szyk linearny był szyk "kolumnowy, stosowany' po raz pierwszy przez rewolucyjne armie francuskie. W szyku tym główny nacisk położony był na atak bagnetem. Bataliony piechoty postępowały obok siebie, uszykowane w głębokie kolumny, mając przed sobą tyralierski łańcuch strzelców. Szyk linearny stosowany był przez wojsko polskie do końca XVIII wieku, ale podczas insurekcji kościuszkowskiej począł się upowszechniać szyk kolumnowy, stosowany przede wszystkim przez kosynierów. W piechocie regularnej Kościuszko wprowadził zasadę, że po jednej lub kilku salwach uformowany w linię batalion atakował na bagnety.

10. Szkic przedstawia ugrupowanie wojsk szwedzkich i polskich pod Kircholmem, rankiem 27 września 1605 roku, bezpośrednio przed bitwą. Szwedzi uszykowali się na rozległym wzniesieniu, w czterech rzutach, opierając prawe skrzydło o wzgórze, na którym znajdowała się wieś i stary kościół. W pierwszym rzucie stanęło 7 regimentów piechoty (po 600 ludzi) pod dowództwem Andersa Lennartssona, w drugim 6 szwadronów rajtarii (po 200 ludzi) pod dowództwem Johana Brandta na lewym i Joachima Mansfelda na prawym skrzydle, w trzecim 6 regimentów piechoty pod dowództwem księcia Luneburskiego, w czwartym 5 szwadronów rajtarii — razem 7800 piechoty i 2200 jazdy. Ponadto przed regimentami pierwszego rzutu umieszczono 11 dział z pieszą osłoną. Regimenty i szwadrony tworzyły szachownicę, aby jazda mogła wysuwać się do przodu interwałami piechoty. Stanowisko dowodzenia króla szwedzkiego^ Karola IX, znajdowało się na skraju prawego skrzydła drugiego rzutu. Przed frontem, ciągnącym się na 800 m, płynął strumyk, wpadający do Dźwiny i oddzielający Szwedów od Polaków. Ci byli uszykowani o pół km za strumykiem, również na wzniesieniu, w trzech rzutach. W centrum pierwszego rzutu 300 husarzy pod dowództwem Wincentego Woyny (huf czelny) i dwie roty piesze (około 1000 ludzi) z 5 działami, za nimi 300 rajtarów kurlandzkich i — w trzecim rzucie — 400 husarzy pod dowództwem Teodora Lackiego (huf walny); na lewym skrzydle, w trzech rzutach, hufce posiłkowe pod dowództwem Tomasza Dąbrowy, w sile 1150 koni (w tym 300 husarzy); na prawym skrzydle, również w trzech rzutach, hufce posiłkowe pod dowództwem Jana Piotra Sapiehy, w sile 750 koni (w tym 650 husarzy) — razem 2900 jazdy i 1000 piechoty. Lewe skrzydło chronione było przez otaborowany obóz, rozbity na wysokim brzegu Dżwiny. W obozie było jeszcze nieco piechoty i czeladzi, a przed nim dwa działa i 4 chorągwie lekkiej jazdy spod komendy Dąbrowy. Chodkiewicz znajdował się przy hufcu Lackiego. Do południa przeciwnicy stali naprzeciwko siebie, a gdy Chodkiewicz natarciem i odwrotem harcowników na lewym skrzydle wywołał u Karola obawę, że Polacy mogą umknąć, ten wydał rozkaz do natarcia. Ruszyła naprzód piechota szwedzka pierwszego rzutu, osłonięta na skrzydłach jazdą drugiego i (na lewym skrzydle) częścią czwartego rzutu. W ten sposób skrzydło lewe (Brandt) okazało się silniejsze od polskiego skrzydła prawego (Sapieha) — 1200 : 750. Jednakże rozstrzygnięcie padło w centrum i na prawym skrzydle szwedzkim, gdzie Dąbrowa — wzmocniony połową hufca Lackiego — miał 1350 koni wobec 600 koni Mansfelda. Gdy piechota szwedzka po przebyciu strumyka poczęła wspinać się w górę, spotkał ją ogień dział i piechoty polskiej. Jednocześnie Dąbrowa przeszedł do przeciwnatarcia, rozbijając prawe skrzydło Szwedów (Mansfeld). W centrum nastąpiło silne uderzenie Woyny — 300 husarzy i 300 rajtarów — i piechota szwedzka, wstrząśnięta dodatkowo śmiercią swego dowódcy (Lenrfhrtsson), zachwiała się. W tym momencie natarła na nią część jazdy Dąbrowy, który z resztą swych chorągwi zaatakował piechotę trzeciego rzutu. Piechota pierwszego rzutu była już rozbita, gdy Chodkiewicz stanął na czele 200 husarzy Lackiego i wsparł Sapiehę, co pozwoliło na rozbicie Brandta i zaatakowanie od tyłu piechoty trzeciego rzutu, broniącej się przed atakami Dąbrowy i Woyny.

219