Symbol1

(„chocholi”). Jednakże nie jest symbolem rzeczywisty krzak róży, rosnący w rzeczywistym ogrodzie i owinięty prawdziwą słomą. Aby stać się symbolem, musi przedtem stać się tekstem w warunkach wyżej opisanych, to znaczy musi być wydobyty z naturalnego pejzażu i rzeczowego (instrumentalnego) uniwersum. Zmiana jego funkcji z naturalnej i rzeczowej nie musi wszakże naruszyć substancji przedmiotu jako planu wyrażania. Najbardziej autentyczny krzak róży, owinięty najprawdziwszą słomą, jeśli znajdzie się w przestrzeni scenicznej, stanie się tekstem, co z kolei jest warunkiem, aby stał się symbolem.

Teza, że symbol to najbardziej utekstowiona część pewnego doświadczenia kulturowego, wymaga pewnych dodatkowych wyjaśnień, a raczej postawienia nowych pytań, na które doraźnie, na tym miejscu, znajdzie się odpowiedź tylko częściowa.

Symbol reprezentuje, czyli zastępuje. Nie zawsze w semio-logii pojęcie reprezentowania jest tożsame z pojęciem za-* stępowania. W zarysowanej tu koncepcji symbolu używamy tych terminów wymiennie, nie popełniając przy tym błędu, chociaż bardziej precyzyjnie należałoby powiedzieć, że symbol reprezentuje to, co zastępuje.

Symbol jest przedmiotem zsemiotyzowanym, to jest takim, który został wybrany do reprezentacji danego uniwersum z dwu powodów: raz dlatego, że jest ekspresywny, po drugie dlatego, że jest zarazem osłabioną częścią tegoż uniwersum. To na pozór są dwie cechy wzajemnie sprzeczne, ale na pozór tylko: symbol jest częścią danej całości realnie osłabioną, za to znakowo wzmocnioną. Gdy na przykład mówimy, że ktoś wpłacił „symboliczną złotówkę” (poprawnie przy tym używając tu terminu „symbol”), to zastępujemy pewną znaczną wartość - wartością realnie znikomą i dzięki temu (a nie mimo to) nadajemy „złotówce” wyrazistość.

Tę właściwość symbolu najczęściej obserwować można w symbolach rytualnych i obrzędowych. Uderzenie w policzek w obrzędzie bierzmowania jest tekstem, który skupia w sobie zapowiedź męczeństwa: bierzmowanie jest bowiem konfirmacyjnym zobowiązaniem do wytrwania w wierze nawet w najgroźniejszych i najtrudniejszych przeciwnościach. Symbol, jakim jest gest policzkowania (nb. sam sakrament nie jest symbolem), jako znak dobrze wyposażony w cechy dystynktywne, zastępuje łagodnie to, co zapowiada; a zapowiada rzeczy pełne grozy. Pasowanie na rycerza, czyli uderzenie płazem miecza czy szabli po barku, jest poniekąd „na niby”.

Baranek zastąpił na ołtarzu ofiarnym Izaaka, gdy anioł powstrzymał uzbrojoną rękę Abrahama (Rdz 22, 11), i baranek stał się symbolem niewinności i odkupienia. Takie wyjaśnienie pochodzenia symbolu, chociaż słuszne, nie wyczerpuje całej problematyki. W Biblii bowiem, której sposób operowania znakami dziedziczymy, baranek nie tylko zastępuje Izaaka, lecz także przewiduje odkupienie przez Jezusa Chrystusa, a przewidując symbolizuje to wydarzenie i zawarte w nim sensy. Każde ikonograficzne przedstawienie barąnka w sztuce sakralnej i każde wyrażenie werbalne („Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata”) ma charakter symboliczny. Baranek dobrze ilustruje wykładaną tu tezę o odwracalnej wartości symbolu, czyli o wzmocnieniu ekspresy-wnym przedmiotu jako tekstu przy jednoczesnym osłabieniu realnym (jako przedmiotu rzeczywistego).

Nieostrość i migotliwość planu treści konotowanego przez symbol jako plan wyrażania jest tezą tak powszechnie przyjętą, że nie warto jej właściwie powtarzać. Ale warto zwrócić uwagę na przeoczoną przyczynę tej migotliwości - jedną z wielu przyczyn. Symbol odnosi się nie tylko do doświadczenia zdobytego, ale także i do przewidywanej przyszłości. Symbol spełnia więc, dokładniej mówiąc, funkcję kerygmatyczną, czyli zawiera przesłanie. Tak zatem ważkość symbolu polega także na jego oczekiwanej stosowalności.

175