wiersz zdaniowy

mnation in American Free Verse, 1986; S. Sterna-Wachowiak, Szyfr i konwencja-, 1986; A. Kulawik, Wprowadzenie do teorii wiersza, 1988; D. Urbańska, Wiersz wolny, 1995; zob. też wiersz, wiersz nieregularny, aos

Wiersz zdaniowo-rymowy zob. Wiersz zdaniowy

Wiersz zdaniowy — rodzaj -* wiersza występujący w polskiej poezji średniowiecznej, oparty na zasadzie zgodności rozczłonkowania zdaniowego i wersowego. Był to wiersz bezprzerzut-niowy (-* przerzutnia), nie znający jeszcze wier-szotwórczego waloru napięć między -*• intonacją zdaniową a -» intonacją wierszową. Ramy —» wersu lub dystychu wypełniały tu odrębne jednostki składniowe: pojedyncze zdania lub jednorodne człony zdaniowe. Wewnętrzną dwudziel-ność wersów dłuższych (-* średniówka) zaznaczał również dział składniowy, słabszy jednak niż ten, który występował w -*■ klauzuli, np. Chciał-ci krolowi służyci, + swą chorągiew mięci,

14(8+6)

A chłopi pogańbieli + dali ji zabici —    13(7+6)

W kościele-ci zabili: + na tem Boga nie znali,

14(7+7)

Świętości nizacz nie mieli, + kapłany poranili

15(8 + 7)

(Pieśń o zabiciu Andrzeja Tyczyńskiego) Rozmiar wersu, zgodny z rozpiętością całostki składniowej, nie był poza tym normowany ustalonymi cechami budowy językowej, które zapewniałyby rytmiczną ekwiwalencję -+ wierszowych jednostek. Przypuszcza się, że ekwiwalencja ta opierała się na wyznacznikach pozajęzykowych i powstawała na podłożu towarzyszącej tekstowi melodii i właściwego jej rozczłonkowania rytmicznego. Wiersz zdaniowy bowiem występował w utworach przeznaczonych do wykonywania razem z muzyką, zwłaszcza w pieśniach kościelnych i świeckich, miał więc charakter meliczny (-> wiersz meliczny) i jako twór językowy nie tworzył samowystarczalnej organizacji brzmieniowej. Był to wiersz asylabiczny (-* asylabizm), o nieustabilizowanym -*■ formacie wersowym; wykazywał jednak pewną skłonność do przeciętnego wyrównania zgłoskowej rozpiętości wersów (być może na podłożu regularności melodycznych), z czasem wyraźnie ewoluując ku -* sylabi-zmowi względnemu, co w przeznaczonej do rozpowszechniania drukiem poezji Biernata z Lublina i M. Reja było objawem dążności do wytworzenia niezależnych od porządku muzycznego

zasad wierszotwórczych. Wiersz zdaniowy nazywany bywa również w. zdani owo-ry mowy in ze względu na uwydatnianie klauzul wersowych nie tylko działami składniowymi, ale i współbrzmieniami rymowymi (-» rym). Rym średniowieczny pozostawał w bliskiej zależności od zdaniowej budowy wiersza. Zasięg jednego wiązania rymowego, które mogło ogarniać kilka wersów, zależał często od rozległości wypełniającego te wersy zespołu zdaniowego. Powtarzalność pewnej formy gramatycznej w ciągu podobnych zdań stawała się podstawą współbrzmień rymowych (-» rym gramatyczny). Pod tym względem wiersz średniowieczny zdradza pokrewieństwo ze średniowieczną łacińską -* prozą rymowaną.

Jako panny mordowano,	8	zgł.
Sieczono i biczowano,	8	zgł.
Nago zwłoczono, ciało żżono	9	zgł.
I pirsi rzezano —	6	zgł.
Potem do ciemnice wiedziono,	9	zgł.
Niektóre głodem morzono,	8	zgł.
Potem w powrozie wodzono,	8	zgł.
Okrutnemi dręcząc mękami.	9	zgł.
Targano je osękami.	8	zgł.

(Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią)

Rymowanie średniowieczne nie wytworzyło żadnej kanonizowanej formy, wykazuje jednak pewne statystycznie uchwytne tendencje. W związku z dystychiczną na ogół budową zdań pozostawała przewaga g rymów parzystych, w związku z prawdopodobną stabilizacją -+ akcentu paroksytonicznego przewaga -* rymów półtora-zgłoskowych. Równocześnie obok rymów parzystych występowały układy inne, często całkowicie nieregularne, obok rymów półtorazgłoskowych, takich jakie ustaliły się potem w twórczości Kochanowskiego, występowały rymy jednozgłos-kowe (np. grabie // sobie) lub jeszcze krótsze, bo tylko samogłoskowe (np. miły // prośmy; Egipta Jj zupełna) lub tylko spółgłoskowe (np. dawał // czynił), a także asonanse (np. Tatary // pogany, marno // barzo). Niewyklarowana była zależność rymu od akcentu, obok -*■ rymów żeńskich (np. mowa // gotowa) występowały -> rymy męskie (np. stół U wol) oraz złożone z wyrazów odmiennie akcentowanych (np. twarz // odarr, ma fj otrzyma). Akcentowe osobliwości średniowiecznego rymowania stały się powodem nie rozstrzygniętej ostatecznie, bogatej dyskusji na temat możliwych różnic między akcentem staropolskim a współczesnym. Inna nazwa: wiersz składniowo-intonacyjny.

Lit.: M. Dłuska, Studia z historii i teorii wer-