Wykłady z polskiej fleksji9

60 Przegląd leksemów odmiennych (nominm

Dodatkowo przymiotniki odmieniają się przez rodzaj. Wyróżnimy pięt' rodzajów gramatycznych, co zostanie uzasadnione w 4.5. Na razie ograniczymy się do ich wyliczenia:

mos, mzw, mrz, ż, n — męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy, żeński, nijaki

Rodzaj przymiotnika jest zgodny z rodzajem nadrzędnego rzeczownika, dlatego np. w związku ciekawe gazety przymiotnik ma rodzaj żeński, a w związku ciekawe czasopisma ma rodzaj nijaki. Stosunkowo liczne przymiotniki normalnie nie są używane w rodzaju męskoosobowym, np. DĘBOWY, KRATKOWANY, LICZEH NY. Formy przymiotnikowe typu dębowi, kratkowani, liczebni można traktować¹ jako potencjalne.

Musimy też uznać, że przymiotnik i rzeczownik są zgodne ze względu na opozycję deprecjatywności. Męskoosobowe formy przymiotników w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej mogą być niedeprecjatywne (np. dobrzy chłopi) luli deprecjatywne (np. dobre chłopy). Te ostatnie są synkretyczne z formami niemęskoosobowymi (np. dobre psy, stoły, kobiety, dzieci).

Do kategorii fleksyjnych przymiotnika zaliczymy ponadto stopień, któregt wartościami są:

str, stw, stn - stopień równy, stopień wyższy, stopień najwyższy

Stopniują się oczywiście tylko te przymiotniki, których znaczenie dopuszczi gradację, np. ciepły, cieplejszy, najcieplejszy. Nie należy oczekiwać stopniowanil takich przymiotników, jak drewniany lub uniwersytecki, chyba że środkam składniowymi (o czym niżej) i tylko w języku kreatywnym. Z drugiej strony nii każdy przymiotnik gradacyjny podlega stopniowaniu, por. anegdotyczne: chory chorszy, trup. Gradacja cech takich przymiotników jest możliwa za pomoc operacji składniowych, np. chory, bardziej chory, najbardziej chory.

Niektórzy autorzy traktują stopniowanie jako zjawisko słowotwórcze, a ni fleksyjne, co można uzasadnić tym. że formy stopnia wyższego i najwyższego ni mało kategorialne - tworzy się je od stosunkowo niewielu przymiotników. Pewn argumenty przemawiają jednak za ich interpretacją fleksyjną: po pierwsze, trądycj i łatwość, z jaką formy te są tworzone, po drugie, istnienie leksemów wymagającye przymiotnika lub przysłówka o określonej wartości kategorii stopnia (np. BARDZ( wymaga stopnia równego, a CORAZ wyższego, por. bardzo wysoki, ale córa wyższy).

Inni autorzy rozszerzają zakres stopniowania, wprowadzając do paradygmalóm przymiotnikowych nie tylko syntetyczne formy stopnia (np. trudny, trudniejszy najtrudniejszy), lecz i formy analityczne (np. skomplikowany, bardziej skotn plikowany, najbardziej skomplikowany). Przeciwko takiemu postępowaniu przemawia to, że znaczenie przymiotnika można intensyfikować za pomocą różnycl przysłówków, np. niesamowicie (strasznie, okropnie, niesłychanie, niewiarygodnie, ponad miarę) skomplikowane zadanie.

W tej książce do deklinacji przymiotnikowej włączamy tylko stopniowanie

i.......... Stopniowanie złożone (inaczej: opisowe) uważamy za zjawisko składniowe.

lo/one formy stopnia wyższego i najwyższego - za konstrukcje złożone z form i hi li leksemów. Składniowo interpretujemy też inne przykłady gradacji przymiot-" i k .1. np. niezwykle trudny, nad wyraz skomplikowany.

Zauważmy, że jeśli możliwe jest stopniowanie proste, zazwyczaj daje się mu i>!> iwszcństwo, np. powiemy raczej ostrzejszy niż bardziej ostry, choć możemy dla

.....li ii użyć konstrukcji mniej lub bardziej ostre narzędzia. Niekiedy jednak oba

t|!H',oby stopniowania są równorzędne albo nawet stopniowanie opisowe jest • is/e (np. częściej mówi się bardziej głodny niż głodniejszy).

(Matnią kategorią fleksyjną przymiotników jest predykatywność, która l«< / vimuje dwie wartości:

|ircd, npred - forma predykatywna, forma niepredykatywna

formą predykatywną jest np. zdrów, formą niepredykatywną jest zdrowy. Tej Iilri ws/.ej używa się głównie w pozycji przyczasownikowej, np. Jestem zdrów, i nię się zdrów, ta druga może równie dobrze być określeniem rzeczownika, por.

'i iimt zdrowy. Trzymają w szpitalu zdrowych ludzi. Formy predykatywne występują |Hilim,lto w pozycji zależnej od rzeczownika, jeśli stanowią człon główny towarzy-ii i j mu, rozbudowanej przydawki (tzw. orzecznikowej, zob. Klemensiewicz |D,V/: 65): Stał przed nim talerz pełen zupy lub Trzymała w ręku karabin gotów do ¹ ii ulu

I (pozycja formy predykatywnej i nieprcdykatywnej dotyczy tylko mianownika lUilhy pojedynczej w rodzaju męskim, a także - jak pokazuje ostatni przykład -Mimika liczby pojedynczej w rodzaju męskorzeczowym. Objętych jest nią bardzo Illrwiclc leksemów. Są to przede wszystkim:

CIEKAWY    ŁASKAWY    PEWNY    WESOŁY

tlOONY    MIŁOŚCIWY    SYTY    WINNY

CIOTOWY    PEŁNY    ŚWIADOMY    ZDROWY

, tuk Ac ich odpowiedniki zaprzeczone: NIECIEKAWY, NIEGODNY, NIEGOTO-WV lid. Oto jeszcze kilka przykładów użycia form predykatywnych:

Alir jestem pewien, czy słuchacze zrozumieją te subtelne żarty.

I Ikuzało się, te istotnie nie był winien zabójstwa swojego kamrata. i 'ul się trochę niezdrów i nie wychodził Z domu.

In jeden spośród wszystkich zdaję się być świadom tego niebezpieczeństwa.

/amina się z rozkoszą vr len ogród pełen fantastycznych roślin.

IPiewczyna starała się wpłynąć na brata, aby złagodził twardy los jeńca, lecz ten, niesyt leszcze zemsty nad pokonanym wrogiem, odmówil jej prośbom.    C¹