S5006281

46 U I.ODZfMIERZ IIOlUBOl ic:z

Najstarszym typem kola garncarskiego, znanym z materiału ikonograficznego starożytnego Egiptu, Krety i Grecji, jest koło jednotarozowe bez-sponowe na osi nieruchomej (ryc. 9). Koło to przedstawia się morfologicznie jako krążek różnych rozmiarów osadzony na nieruchomej osi pionowej. Wynalezienie tego typu kola garncarskiego mogło nastąpić raz jeden w ośrodkach garncarskich starożytnego Wschodu, skąd przeniknęło ono do Mezopotamii, następnie do Egiptu i przez Kretę do Grecji starożytnej. Tę drogę rozprzestrzeniania się kola można prześledzić w oparciu o konkretny materiał dowodowy w postaci ceramiki, sygnalizującej pojawienie się kola garncarskiego w tych krajach uraz materiał ikonograficzny, wprowadzający w zagadnienie formy tego koła ^l6..

Technika budowy naczyń osiągnęła, jak sądzę, najwyższy poziom swego rozwoju na kole jednotarczowym bezsponowyni (ryc. 9). Świadczą o tym zarówno relikty etnograficzne, np. ze środkowych i północno wschodnich Indii, jak i starożytny materiał ikonograficzny, np. z Egiptu i Grecji. W Indiach na kole tym stosowano toczenie, jak to wynika bezspornie z opisu funkcji tego koła ¹⁷. W Grecji prawdopodobnie również wyrabiano na nim naczynia przy pomocy toczenia, o czyni świadczy pomocnik garncarza poruszający koło ^,8. Dalszy rozwój formy tego koła, jak sądzę, odbywał się pod wpływem silnego obtaczania i toczenia, wymagających zwiększenia ciężaru koła i precyzyjnej stabilizacji na osi. W tym też celu powstał i wydłużał

Objaśnienia do ryc. 9:

1    - kolo jednotarczowe ber»ponowe na o»i ninuchomej o malej tarczy (najstarsze hieroglify egipskie -*£ A. Rietka), la — kolo jrdnotarczow* bezaponowe na o*i nieruchomej o dniej tarczy (starożytno Grecja V «. przed naszą erą — wg A. Rictha), lb — kolo jednotarczowe bezaponowe o ażurowej konstrukcji na osi nieruchomej (relikt etnograficzny z Indii wg Bnsehana oraz w XVI w. z Italii wg A. Rictha),

2    — kolo jednotarczowe btłsponowe na oii nieruchomej (starożytna Grecja wg G. Richter), 2u —- kolo

jrdnotarczowe bezsponowe na o»i nieruchomej wprawionej w deską (relikty ctnograficinc: Chorwacja wg Ca* vatxiego oraz Białoruś wg W. Hololiowieża). 3 -- kolo dwntarczowe aponowe. niskie na osi nieruchomej (relikt etnograficzny Bośnia — wg A. Kolometa), 4 — kolo jednotarczowe dwnaponowe z poprzeczką na oti nieruchomej (relikt etnograficzny — Albania wg W. Holnbowicza), 4a — kolo jednotarczowe ezterosponow* niskie na oai nieruchomej (relikt etnograficzny — Albania wg W. Holnbowicza), 4h - - \olo jednotarczowe czterospouowe z krzyżakiem wyaokic na oai nieruchomej (relikt etnograficzny — Wielkorus wg Zielenina). £ — kolo dwutatezowe wielosponowe na oai nieruchomej ze zgrubiałą górną taiczą (wg rysunku * 1568 r. oraz Białoruś wg W. Holnbowicza), 5a* — kolo dwutarezowo czterosponowe (bywa także wielosponowe) na nsi nieruchomej (relikt etnograficzny — Białoruś wg W. Holubowicza), 6    — schemat nowoczesnego kola dwntarczowego z osią ruchomą, 6a    — kolo jednotarczowe    bezsponowe

/    osią ruchoma (relikt etnograficzny —    Ciscjf wg Xanthuditisa), 6l»    — kolo jednotarczowe    bezaponowe

z    walcem dolnym a oaią ruchomą typ    mniejszy (relikt etnograficzny    — Wielkoruć wg B.    Rybakowa),

6e    — kolo jednotarczowe bez-ponowę z    osią ruchomą — typ wiąkazy    (relikt etnograficzny — Wielkorus

wg B. Rybakowa).

Legenda: linie ciągle iączą zjawiska nastąpnjące po tobie w czasie, linie przerywane —- zjawiaka, które mogły być ze sobą w związku przyczynowym. Strzałki wskazują kierunek wpływów i następstwa zjawisk

w czasie.

¹¹ W. Hołubowicz, Garncarstwo wiejskie..., op. cii., ». 94-99.

¹⁷ A. R i e t h, Dic Entwicklung ..., s. 98-99, ryc. 116-117; G. B u s c h o n, Illustrierte Yorkerkunde. II, 1, g. 528.

¹⁸    Zagadnienie to poruszam w pracy Garncarstwo wiejskie op, cit._y g. 95.

■■■MMI

^,;AHNCAIISTWo

miejskie

ALBANII

47

Ryc. 9.

Zestawienie typów kół (1, la, lb) ora*

garncarskich w kolejności występowania w ogóle w czasie na terenie Europy i Słowiańszczyzny (2.-6c): ^ ^ ^