S5006284

50 WŁODZIMIERZ IIOLUDOWICZ

wyższe (ryc. 9' łb). Kola pierwszej odmiany, a więc niższe i szersze, duję nie stosunkowo łatwo (przy dobrej konstrukcji) wprawiać w prędki i długotrwały ruch wirowy przy potnocy ręki (daję się łatwo „ro*pędzuć”) i _Sl, łatwe do obracania poprzez nacisk rąk na glinę budowanego naczyniu (ryc. 9'4b). Natomiast odmiana druga z wyższymi sponami przy cienkiej, lekkiej tarczy (ryc. 8'c) nie da się wprowadzić tak łatwo w długotrwały prędki ruch wirowy jak koło odmiany pierwszej. Im dłuższe są spony i lżejsza tarcza koła, tym większe powstaje tarcie między osią u krzyżakiem w otworze przepustowym przez krzyżak. Zalety i wady tych odmian kół znane mi są z Albanii i Białorusi z autopsji.

Z szerokiego etnograficznego zasięgu odmiany pierwszej kołu z krzyżakiem można wnosić, że jest ono starsze od odmiany drugiej, mającej wiele lokalnych wariantów. Im niższe są spony i szersza tarcza tym wyżej położony jest punkt ciężkości konstrukcji i la właśnie cecha zbliża tego rodzaju formę koła z krzyżakiem pod względem zalet rotacji do koła jednotarczowego bezspouowego o grubej tarczy. Jest rzeczą jednak niewątpliwą, że spony i krzyżak lepiej stabilizują równowagę tarczy niż oś nieruchoma, wpuszczona w grubą tarczę lub walec koła jednotarczowego. I te względy przemawiają za starszeństwem typu koła >; krzyżakiem z Varke i Cojan w stosunku do kółiz krzyżakiem na wyższych sponach — odmiany drugiej.

Albańskie koła z krzyżakiem są, jak zaznaczyliśmy, niewątpliwie młodsze od typu koła jednotarczowego bezsponowego, znanego z materiału ikonograficznego starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu oraz z terenów Słowiańszczyzny (ryc. 9).

Na razie brak jest dostatecznie licznych materiałów do wyjaśnienia 'zagadnienia czasu pojawienia się i użytkowania jednotarczowego z krzyżakiem w Europie. Relikt etnograficzny tego koła z Portugalii inożc świadczyć o rozpowszechnieniu się jego w starożytności, w granicach imperium rzymskiego. Posiadamy dowód używania w Hiszpanii w X wieku koła typu, występującego na rysunku z kodeksu hiszpańskiego z X wieku ²®. W rysunku tyin można się dopatrywać wyobrażenia koła dwutarczowego sponowego, znanego z reliktu etnograficznego z Bośni (ryc. 9/3).

Koło jednotarczowe z krzyżakiem mogło być przejęte przez Słowian na stałe i do szerokiego stosowania prawdopodobnie w okresie wczesnego średniowiecza. kiedy koło garncarskie w ogóle zaczęło rozpowszechniać się na Słowiańszczyźnie na stałe w szerokim zasięgu razem z rzemiosłem garncarskim, uwarunkowanym przemianami społeczno-ekonomicznymi. Nic byłby to jednak wówczas typ ani jedyny, ani najwcześniejszy na Slowiuńszczyźnie. Relikty etnograficzne garncarstwa ‘wiejskiego oraz wspomniany już przez nas materiał ikonograficzny starożytnej Grecji i Rzymu przemawiają za tym, że

^M I. Holi, Adatok ... op. eit., ryc. 11.

iiajHturHzyin kolein, które zostało przejęte przez Słowian na niektórych terenach w okresie lateńskim, a następnie na obszarach większych, w okresie rzymskim, i używane w powstającym wówczas garncarskim rzemiośle sezonowym - łiyło kolo jednotarczowe bezsponowc.

B. Kyhakow sądzi, że na Kusi we wczesnym średniowieczu występowało koło z osią ruchomą Wydaje się nam jednak, że twierdzenie to wymaga sprawdzenia etnograficznego. Należałoby wyjaśnić czy koło jednotarczowe /. osią ruchomą (olm typów — lekkiego i ciężkiego), występujące na Wielkorusi, w szczególności koło Saratowa, nie jest zjawiskiem konwergencyjnym i późnym, powstałym pod wpływem nowoczesnego koła dwutarczowego bez-sponowego z osią ruchomą, w warunkach dużego rozwoju produkcji towarowej w rzemiośle wiejskim w Rosji. Koło jednotarczowe z osią ruchomą było ho wiem niewątpliwie poprzedzone w okolicach Saratowa przez koło jednotarczowe bezsponowc na osi nieruchomej , a więc może być i na «ielkorusi zjawiskiem późniejszym od koła jednotarczowego bezsponowego na osi nieruchomej. Uwaga nasza o kolejności w czasie kół na osi nieruchomej i z osią ruchomą na Rusi odnosi się także do stwierdzonej w Grecji reliktowej odmiany koła jednotarczowego z osią ruchomą, poruszanego ręcznie przez pomocnika i używanego do wykańczania dużych naczyń, których części są toczone na kole dwutarczowy m z osią ruchomą (ryc. 9/6a).

Na terenie Słowiańszczyzny zachodniej we wczesnośredniowiecznym materiale archeologicznym matny dowody używania kół garncarskich na osi nieruchomej. Są to odciski wystającej ponad tarczę końca osi nieruchomej na dnach naczyń.

Poszukując przyczyn rozpowszechnienia się na terenie Słowiańszczyzny koła garncarskiego jednotarczowego z krzyżakiem razem lub w ślad za kołem jednotarczowym bezsponowym, należy mieć także na uwadze różnice w materiale i konstrukcji obu tych typów, obok niewątpliwie większych zalet stabilizacji na osi koła z krzyżakiem. Konstrukcja koła z krzyżakiem jest łatwiejsza do wykonania przy pomocy prymitywnych środków pracy okresu wczesnośredniowiecznego na wsi. niż koła jednotarczowego z pogrubioną tarczą i walcem dolnym. Kolo z krzyżakiem można wykonać z prętów i deszczółek złączonych ze sobą przy pomocy końców sponów, wpuszczanych w tarczę i w ramiona krzyżaka oraz umocowanych klinami. Listwa od spodu tarczy wzmacnia ją w razie zestawienia z kilku desek. Do wykonania zaś kola jednotarczowego bezsponowego. o stosunkowo szerokiej tarczy i zawsze stosunkowo grubej, lub z walcem dolnym, bo tylko gruba tarcza lub walec zapewniają w tym typie koła dobrą stabilizację tarczy na osi,

^,ł B. R y h a k o w. Itiemicslo Driewniej Rusi., op. cii., s. 169-170.

** P. Stiapanow, Gont tamuje pi uistuodstuso Saratowskiej Mordioy. Sarutowskij Obfntstnoj Musiej. 16, s. 3.