Image0008 (5)

108    OmW<v«-m<<’ momcnl stanowiący o tstoctcjllozqfll

OśwUrcnlc momcnl stanowiący o IstocieJtlo/.(}IU    109

dla nu siebie uwagę Już w przypadku oświecenia sofls-lyczncgo. Sofistyka wiodła ku systemowym, atoli odmiennym podejściom Platona I Arystotelesa, podobnie filozofia Oświecenia wiedzie dalej ku systemowej filozofii Kanta 1 niemieckiego idealizmu. U kresu zawsze pojawia się wgląd w autonomiczny, ale zarazem skończony rozum. Ten uwidaczniający się w historycznej analizie porównawczej strukturalny związek raz Jeszcze dostarcza — lak ml się zdaje — świadectwa pozytywnego stosunku pomiędzy oświeceniem a filozofią: Koniecznym 1 Integralnym momentem filozofii Jest to. że myślenie stawia na samo siebie [Sich-aitf-slch-sclber-Stcllcn des Dcnkcns). czyli autonomia rozumu, ale Jest nim także zachodząca w samym myśleniu refleksja nad jego podstawą. ..której początki skrywa mrok niepamięci" (..wwordcnkllchen" GnindI. Wskazywanie, że podstawa ta nie leży ..gdzieś na zewnątrz" (..au/3er/ialb^M), w przyrodzie I historii. 1 że nie tam należy Jej szukać, to właśnie nieodzowna funkcja oświecenia w łonie filozofii; to zaś. że nic dochodzi do błędnego utożsamienia lej podstawy z człowiekiem 1 jego myśleniem. Jest właśnie tym, czym filozofia zwieńcza oświecenie na jego własnym gruncie.

II

Tematem drugiej części moich rozważań Jest filozofia Kanta: z góry należy zaznaczyć, że Kani ani nie rozwija systematycznie pojęcia oświecenia, ani leż nie Jest ono u niego terminologicznie Jednoznacznie ustalone. Atoli można rozpoznać, że Kaniowskie rozumienie oświecenia — przez to. że łączy on Je z intelektem, a nie z rozumem w węższym znaczeniu Jest głównie formalne. to znaczy abstrakcyjne I ogólne. Oświecenie Jest więc przede wszystkim sposobem myślenia właściwym intelektowi. negatywnym zajęciem uwalniania od przesądów I uprzedzeń, którego z kolei nie należy wiązać wyłącznic z określoną epoką dziejów: Jest ono maksymą

myślenia wolnego od przesądów¹⁰. Ale akurat właśnie z tego względu |len typ| realizacji myślenia [dar |...j des Dcnkcns), jaki ma się na uwadze mówiąc „oświecenie", może oznaczać pewną Istotną cechę, pewien moment Jego filozofii w ogóle. Można mianowicie na przykładzie oświecenia pokazać. Jak myśl — zdana na siebie samą. odrywająca się od przyrody I społeczności - wiedzie z powrotem ku nowemu i zmodyfikowanemu stosunkowi do przyrody I społeczeństwa wówczas, gdy zwraca się ku sobie w refleksji [indem er sieli rcjlekllert). ponadto widać wyraźnie, że w tymże toku refleksji możliwe staje się uchwycenie Istoty filozofii w ogóle w jej charakterystycznych momentach, a mianowicie Jako procesu cmancypowania się ku autonomii oraz jako procesu autorefleksji tego myślenia, wnikającej w podstawę 1 strukturę jego skończonośel. Jeśli można w ten sposób zarysować Istotę filozofii, to wówczas oświecenie stanowi decydujący moment filozofii, nie stając się nią samą. tzn. nie będąc z nią tożsame.

Wiadomo, że Kaniowską filozofię można, posługując się omówieniem, określić hasłem ..samokrytyka rozumu"; można określić Ją Jako przez sam rozum przeprowadzaną krytykę rozumu, która wymierzona jest zarówno przeciwko sceptycyzmowi. Jak też przeciwko wszelkiego typu dogmatyzmowi rozumu. Jest to samokrytyka, która z powagą traktuje t poddaje wnikliwemu przemyśleniu cmplryzm angielski (dziś być może brała by analogicznie pod uwagę angin amerykańską filozofię analityczną), ale zarazem krytycznie go przezwycięża UmJlOst) l podobnie postępuje wobec klasycznego racjonalizmu. który mniej lub bardziej absolutyzuje pojęcie rozumu oraz Jego samodzielność, co sprawia, że sam okazuje się zbyt dogmatyczny I staje się obiektem krytyki. Kaniowska samokrytyka rozumu ma dla wszelkiej filozofii znaczenie paradygmatycznc. Nawet wów-

l'or. llnrst Stuk<\ AntklOnnu). w: Gexchh litllclu‘ Gnmflbcffrlf/c. IUI I. że.r, n