img011

odsunięci od spraw rodziny⁸⁰. W Polsce - jak wykazały badania PTG z 2000 r. - pozycja osób starszych w rodzinie jest korzystniejsza w środowisku miejskim. Ludzie starsi mieszkający w mieście mają przede wszystkim większy udział w podejmowaniu decyzji, częściej uczestniczą w uroczystościach rodzinnych niż starsi członkowie rodziny wiejskiej⁸¹.

Chociaż - m.in. na skutek zwiększonej ruchliwości — ubożeją związki rodzinne, to nie można stwierdzić, iż współczesne rodziny mniej dbają o starszych członków rodziny czy że pogorszyły się stosunki osób starszych z rodziną. Obecnie polskie rodziny pozostają nadal głównym źródłem pomocy i opieki nad ludźmi starszymi. W sytuacji choroby i niepełnosprawności osób starszych jest to motywowane tradycją i obowiązkami moralnymi bądź jako wyraz wdzięczności za miłość i pomoc wcześniej od nich otrzymaną. Zdarza się również, że opieka nad starszym członkiem rodziny jest traktowana jako ciężki obowiązek, wynikający z braku innych rozwiązań. Ponadto istnieje tendencja nieznacznego spadku zakresu pomocy udzielanej osobom starszym i wzrostu roli ludzi starszych jako źródła pomocy młodszym członkom rodziny — przeważnie w zakresie wsparcia instrumentalnego (w postaci opieki nad wnukami, pomocy finansowej, udostępniania mieszkania). W przypadku rodziny dotkniętej bezrobociem, i co się z tym często wiąże ubóstwem, emerytura bądź renta starszej osoby jest dodatkowym czy wręcz głównym źródłem dochodu rodziny. Sytuacja ta niejednokrotnie wzmacnia pozycję człowieka starszego w rodzinie, może również przyczynić się do podjęcia decyzji o wspólnym zamieszkaniu ludzi starszych z młodszymi generacjami wiekowymi. Z kolei osoby starsze mogą w zamian za wsparcie finansowe liczyć też na usługi opiekuńcze ze strony młodszych pokoleń⁸². Wobec powyższego nie dziwi fakt, iż w społeczeństwie polskim - jak wykazują rozpoznania empiryczne — przeważają dobre stosunki osób starszych z rodziną, oparte na wzajemnym świadczeniu usług i więziach emocjonalnych

^Kl) K. Czekaj, Dezorganizacja rodziny w zmieniającym się społeczeństwie. W: K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leśniak, dz. cyt., s. 229; L. Frąckiewicz, Społeczno-demograficzne problemy..., s. 28; M. Kielar, Potrzeby w zakresie opieki..., s. 562-563; M. Liszewska, Rodzina starego człowieka. „Tematy”, 1997, nr 11-12, s. 73; I. Mądry, Pomoc społeczna wobec ludzi starszych. W: Ludzie - instytucje - idee..., s. 151; G. Minois, dz. cyt., s. 33; J. A. Pielkowa, Nowa postawa wobec osób starszych w rodzinie. W: Praca socjalna - wielość perspektyw. Rodzina - multikulturowość - edukacja. Pod red. J. Brągiel i P. Sikory. Opole 2004, h. 23; A. Tabaczkiewicz, Problemy starości..., s. 109-110; E. Trafiałek, Jakość życia..., s. 14; A. A. Zych, Człowiek wobec starości..., s. 12.

^Hl P. Czekanowski, Rodzina w życiu osób starszych..., s. 148, 163.

B. Balcerzak-Paradowska, Polityka rodzinna w perspektywie integracji europejskiej. W: l’raca i polityka społeczna wobec wyzwań integracji. Pod red. B. Balcerzak-Paradow-skiej. Warszawa 2003, s. 328; B. Bień i in., dz. cyt., s. 8-10; A. Chabior, Sytuacja rodzinna ludzi starszych. Raport z badań przeprowadzonych na terenie województwa świętokrzyskiego. W: Trzeci wiek bez starości. Pod red. A. Jopkiewicza i E. Trafiałek. Kielce 2000, h. 108-112; B. Pitt, dz. cyt., s. 25; P. Czekanowski, Rodzina w życiu osób starszych..., s. 166, 172; J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., s. 13; B. Synak, Człowiek stary i jego rodzina..., s. 5; A. A. Zych, Człowiek wobec starości..., s. 12.

uniż że wciąż istnieją silne więzi międzypokoleniowe, z przewagą tzw. intymności na dystans (inaczej „intymności z wzajemną niezależnością”)⁸'*.

Problemy rodzinne człowieka starszego mogą wynikać również ze zmiany roi rodzinnych, z przejścia współmałżonka lub małżonków na emeryturę, i zbyt późnego opuszczenia domu rodzinnego przez ostatnie lub jedyne d/iocko, z choroby jednego ze współmałżonków⁸⁴. Pojawienie się choroby (zy niepełnosprawności starszego członka rodziny może przyczynić się do wywołania konfliktów rodzinnych. Sytuacje sporne pojawiają się zazwyczaj podczas ustalania, kto i w jakim zakresie będzie opiekował się osobą star-n/,ą Ponadto należy pamiętać o tym, że osoba opiekująca się człowiekiem I in szym może być znacznie przeciążona fizycznie i psychicznie (nowe obowiązki, ograniczenie czasu wolnego), przejawiać strach, agresję lub bezradność w związku z sytuacją choroby.

W rodzinie człowieka starszego mogą pojawić się dwie skrajne, negatywne postawy członków rodziny wobec niego, tj. nadopiekuńczość (odbiera mu możliwość samodzielnego prowadzenia życia, czyni z niego osobę pasywną) i /sniedbywanie. Zdarza się także, że rodzina odrzuca osobę starszą, co powodu |e jej odizolowanie i wyobcowanie ze środowiska lokalnego. Dla niektórych l in szych ludzi rodzina bywa również źródłem agresji i udręki (głównie w środowisku przestępczym i w rodzinie z problemem alkoholowym)⁸⁵.

Przemoc ze strony członków rodziny tworzy najbardziej niekorzystne mdowisko rodzinne człowieka starszego. Większość rodziców, którzy są ofia-i inni własnych dzieci, ma powyżej 60 lat. Trudno jest ustalić rzeczywisty procent ludzi starszych dotkniętych przemocą w rodzinie, gdyż rzadko przebywają oni poza domem i niechętnie mówią o swoich bolesnych doświadczeniach. Wynika to ze wstydu związanego z obarczaniem siebie winą za złe wychowanie dzieci, z lęku przed skutkiem ujawnienia przemocy (tj. utratą opiekuna lub zamieszkaniem w placówce). Ludzie starsi są często uzależnieni od opieki swoich dzieci (ze względu na stan zdrowia, sytuację finansową), co powoduje, że stają się w obliczu przemocy całkiem bezbronni. Agresja wobec nich może przejawiać się jako przemoc bierna i przemoc aktywna. H/c/.egółowe formy przemocy mogą obejmować: pasywne zaniedbywanie (gdy osoba starsza jest nieświadomie izolowana, ignorowana, pozostawiona samej sobie, bez opieki), aktywne zaniedbywanie (to celowe odmawianie starszemu

^K:l Por m.in. P. Czekanowski, Rodzina w życiu osób starszych..., s. 147; M. Halicka, W Pędich, Relacje społeczne między pokoleniami - opinie seniorów Białegostoku. W: Prze-iitr.-1'h życiowa..., s. 50. Wiąże się to zapewne z tworzeniem się tzw. zmodyfikowanych rodzin azorskich, nazywanych rodzinami wielopokoleniowymi, które charakteryzują się utrzyma-iiIoiii żywych więzi rodzinnych przez co najmniej trzy generacje, niekonieczne mieszkające niżom - W. Pędich, Ludzie starzy..., s. 23; J. Piotrowski, Stosunki rodzinne..., s. 171.

^Hl1 Patrz szerzej: O. Czerniawska, Edukacja osób „trzeciego wieku”..., s. 228-229; M. Li-hzowaka, Rodzina starego człowieka..., s. 70-71.

^Hf> L. Dyczewski, Ludzie starzy..., s. 60-63; W. Pędich, Ludzie starzy..., s. 23; J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., s. 11.

9c