img012 (12)

24

sie nie-zależy w sposób istotny od powiązań z innymi rzeczami:' Odwołując się do prostego przykładu, coś, co w języku polskim nazywamy „stołem”, jest pojmowane jako rzecz, ponieważ ma pewne określone wymiary, określony kształt, fakturę etc., a także ponieważ jest z natury bytem statycznym (można stół przesunąć, ale f to już relacja „przesuwania”, której stół jest przedmiotem) oraz zdolnym do istnienia bez konieczności wcho- f dzenia w relacje z innymi rzeczami.

Najbardziej typowymi rzeczami są naturalnie ciała fizyczne, ale nietrudno zauważyć, że wymogi te spełniają zarówno takie przedmioty, którym na płaszczyźnie | języka odpowiadają rzeczowniki konkretne (w polskich | gramatykach nazywane takżezmysłowymi), np. stół, | jak i te, którym odpowiadają rzeczowniki abstrakcyjne ; (nazywane też umysłowymi), np. awantura. Podobnie ! jak przedmioty fizyczne, przedmioty abstrakcyjne ! istnieją w przestrzeni, która jest istotnym elementem struktur pojęciowych tworzonych przez ludzki umysł. Jak zobaczymy później, taka abstrakcyjna prze- ' s-k-zej umysłową (ang. memcrt~§pac'ey^rma cechy analogiczne do cech przestrzeni trójwymiarowej. J „Awantura” istnieje w niej w sposób analogiczny do istnienia „stołu”; ma własną strukturę wewnętrzną (np. początek i koniec) i zdolność statycznego trwania (moż-f na oczywiście awanturę sprowokować lub załagodzić, § ale to już relacje „prowokowania” i „łagodzenia”, a sama f awantura jest tylko ich przedmiotem). Jest także pojęciem autonomicznym: dla jego przywołania nie jest ; konieczne przywołanie żadnej relacji (np. prowokowania awantury przez kogoś, kto byłby podmiotem tej relacji).

Warto przy tej okazji zauważyć, że w przestrzeni umysłowej ma swoje określone miejsce także „stół” jako pojęcie określonego typu przedmiotu fizycznego: jego fizyczność jest na tym poziomie jedną z cech charak- ,

teryzujących ten typ rzeczy. Zdolność umysłu do loko- .

|

i

wania rzeczy w obszarach przestrzeni umysłowych Opowiadających ich typom jest podstawą procesu odniesienia (referencjilĄZagadnieniu temu nie możemy _w tym miejscu poświęcić zbyt wiele uwagi; należy jednak wspomnieć, że wyróżnienie takich abstrakcyjnych przestrzeni, jak przestrzeń typu (ang. type space), przestrzeń jakości (an g. ąuality space) czy przestrzeń dyskursu (ang. discourse space) pozwala na -wyjaśnienie wielu zjawisk językowych — np. użycia rodzajników i szeregu innych rodzajów deiksy.^_____

W odróżnieniu od rzeczy, najbardziej typowe relacje charakteryzują się tym, że zachodzą w czasie, a więc mają charakter dynamiczny. Ich przejawem jest zmiana stanu przedmiotów i w tym sensie pojęcie relacji jest pojęciem nieautonomicznym: jej zaistnienie wymaga uprzedniego zaistnienia rzeczy, między którymi mogłaby zachodzić. Najbardziej typowe relacje to oczywiście procesy fizyczne, których podstawą jest zjawisko ruchu. Jed-nakn^zobaczymy w dalszym ciągu niniejszych rozważań, ruch może być pojmowany jako zmiana konfiguracji abstrakcyjnych przedmiotów wchodzących ze sobą w określone relacje w przestrzeni umysłowej. Wobec tego — na poziomie pojęć — relacjami są nie tylko procesy wyrażające się w języku jako tzw. czasowniki określające „czynności zauważane zmysłami” (przechodnie lub nie-przećhódnie), np. biegać lub czytać, ale i te, którym odpowiadają czasowniki określające „czynności psychiczne i duchowe”, np. wnioskować lub przemyśleć¹. We wszystkich tych przykładach wyobrażeniu wymienionych procesów odpowiada sekwencja różniących się od siebie ja-

25

1

Oba terminy dotyczące semantycznej klasyfikacji czasowników podaje z P. Bąk (1977). Autor określa swoją książkę mianem „zakresu popularnego”; warto zauważyć, że właśnie w tego typu pracach autorzy najczęściej odwołują się do zdrowego rozsądku i doświadczenia „zwykłego” czytelnika. Dla kognitywistów jest to jedyne możliwe podejście do języka.