img046 (39)

należy typologia Ernesta Kretschmera. Zgodnie z jej założeniami ludzie niskiego wzrostu, otyli, o krótkich kończynach, określani mianem pykni-ków, wykazują takie cechy, jak towarzyskość, realizm, poczucie humoru, łatwość nawiązywania kontaktów. Ludzie wysokiego wzrostu, szczupli, mający długie kończyny (astenicy) przejawiają skłonność do samotności i pewnych dziwactw, trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, brak poczucia realizmu, zainteresowania abstrakcyjne. Inne systemy typologiczne, przyjmujące założenia konstytucjonalizmu, wskazują na zależności zachodzące rzekomo między właściwościami budowy fizycznej a odpowiadającymi im cechami psychicznymi.

Gdyby założenia fizjognomiki i konstytucjonalizmu były słuszne, wtedy poznanie psychiki nie nasuwałoby większych trudności. Wymagałoby jedynie opracowania właściwego „klucza”, który mówiłby o tym, co oznaczają poszczególne cechy fizjognomii lub budowy fizycznej. Poznanie psychiki można by wtedy oprzeć na zasadzie: „Jak wyglądasz, taki jesteś”.

Szereg badań przeczy głównym tezom fizjognomiki i konstytucjonalizmu, dlatego też założeń przyjmowanych przez te kierunki nie można uznać za wyznacznik poznania ludzkiej psychiki. Na jej pełny obraz wpływa całokształt doświadczeń życiowych związanych z przebiegiem procesu uczenia się, oddziaływaniem środowiska społecznego, procesem wychowania i samowychowania. Choć nie można całkowicie negować wpływu pewnych właściwości fizycznych posiadanych przez daną jednostkę na jej zachowanie się i samopoczucie, nie należy ich jednak uważać za podstawowy czynnik przesądzający o ukształtowaniu się określonych właściwości psychicznych.

Prawdziwość założeń fizjognomiki i konstytucjonalizmu podważają nie tylko wyniki badań naukowych, lecz również doświadczenia oparte na praktyce wychowawczej. Niejednokrotnie, biorąc pod uwagę wygląd zewnętrzny, sądzimy, że dany uczeń posiada szereg pozytywnych cech umysłu i osobowości; bliższe poznanie go w trakcie różnych kontaktów wychowawczych wykazuje błędność tego rodzaju sądów. Z drugiej strony jednostka nie sprawiająca zbyt korzystnego wrażenia zewnętrznego przejawia nieraz dodatnie cechy osobowości, które poznajemy dopiero na skutek systematycznych obserwacji jej zachowania się.

Z powyższych względów dokonując obserwacji klinicznych musimy z właściwym krytycyzmem odnosić się do stwierdzeń diagnostycznych opartych na obserwacji cech zewnętrznych. Rozpoczynając rozmowę wytwarzamy sobie pewien sąd o osobie rozmówcy na podstawie jego wyglądu zewnętrznego. Sądy tego typu można traktować jedynie jako wstępne hipotezy, wymagające weryfikacji w trakcie dalszego wywiadu lub innych badań. Należy natomiast unikać zbytniego sugerowania się „pierwszym wrażeniem”, gdyż niejednokrotnie okazuje się ono zawodne prowadząc wskutek tego do sformułowania błędnych wniosków dotyczących indywidualnych właściwości obserwowanej jednostki.

Uwzględniając powyższe zastrzeżenia podczas wywiadu trzeba jednak zwrócić uwagę na pewne cechy wyglądu zewnętrznego rozmówcy. Jak zaznacza B. Zawadzki, „cechy dostrzegane na pierwszy rzut oka: płeć, wiek, właściwości rasowe, etniczne czy regionalne (np. mowa), często status społeczny, czasem zawód, tworzą pierwsze wrażenie i określają «układ» czy też «kontur», który później wypełnia się informacjami o specyficznych indywidualnych cechach obserwowanego”.¹

Jedną z łatwo dostrzegalnych cech zewnętrznych jest budowa fizyczna rozmówcy związana z ukształtowaniem jego muskulatury i kośćca. Pod tym względem możemy wyróżnić jednostki „silnie” i „słabo” zbudowane, szczupłe i otyłe, zgrabne i niezgrabne, wysokie i niskie. Można przypuszczać, że inne właściwości psychiczne posiada chłopak wysoki,

0    proporcjonalnej budowie ciała, szerokich ramionach, silnych mięśniach niż chłopak wątły, słaby, chorowity, o delikatnej budowie, gdyż we współżyciu między dziećmi właściwości te mogą mieć wpływ na istniejący między nimi układ stosunków społecznych.

Jednym ze składników budowy fizycznej jest ukształtowanie rysów twarzy. Odrzucając założenia fizjognomiki zmierzającej do odczytania wszystkich cech psychiki człowieka z rysów jego twarzy, nie można ich jednak pominąć przy obserwacji wyglądu zewnętrznego. Twarz może wydawać się inteligentna lub głupia, ponura lub wesoła, spokojna lub gniewna, życzliwa lub złośliwa. Wymienione cechy nie muszą zresztą odpowiadać rzeczywistym właściwościom psychiki danej osoby, niemniej wywołują one takie wrażenie w otoczeniu, wpływając na ustosunkowanie się do danej jednostki. Jeśli więc, pamiętając o pomyłkach fizjognomiki, nie usiłujemy z rysów twarzy wnioskować o psychice jej właściciela, należy jednak zwrócić uwagę, jak jest ona percypowana przez otoczenie.

Cechą wyglądu zewnętrznego jest uroda uzależniona od ukształtowania rysów twarzy, cery, włosów i innych właściwości budowy fizycznej. Ocena czyjejś urody zależy w pewnym stopniu od subiektywnych postaw

1    stosunku uczuciowego oceniającego: dla kochającej matki jej własne dziecko bywa piękniejsze niż inne dzieci, choć brak nieraz ku temu obiektywnych podstaw. Na ogół jednak pewne cechy zewnętrzne kwalifikują daną jednostkę jako „przystojną”, „ładną”, „uroczą”, „miłą”, „sympatyczną” lub „brzydką”, „nieurodziwą”, „niesympatyczną”. Pewne właściwości urody, jej braki i defekty mogą mieć wpływ na ukształtowanie się

' B. Zawadzki: Wstęp do teorii osobowości, jw., s. 188.

91